رسيده باشد، و توحيد هم مثل همه چيزهاى ديگر است. آرى، توحيد هر چند اصل واحد و تنها ريشه همه احكام دين با آن وسعت كه در آن است مى‌باشد، ليكن درخت توحيد به بار نمى‌نشيند مگر وقتى كه خودش استوار بر پا ايستاده باشد و شاخه‌ها و برگهايى داده باشد. به راستى كلمه توحيد كلمه طيبه‌اى است كه ريشه‌اش ثابت و فروعش در آسمان پراكنده شده و در هر لحظه‌اى ثمره‌اش را به اذن پروردگارش مى‌دهد.

[مراد از توبه در: (وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ‌) ايمان است‌]

و ظاهرا منظور از توبه در آيه شريفه، ايمان است، هم چنان كه در آيه زير نيز چنين است:

(فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ)[1]. و بنا بر اين، پاسخ از اينكه با ذكر استغفار ذكر توبه چه معنا دارد روشن مى‌شود و همچنين پاسخ از اينكه چرا جمله‌(تُوبُوا إِلَيْهِ) با حرف ثم عطف به جمله‌(وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ) گرديد معلوم شد، زيرا بنا به تفسيرى كه ما براى آيه كرديم معناى آيه چنين مى‌شود: بعد از اين ديگر پرستش بتها را ترك بگوييد، و از پروردگارتان نسبت به نافرمانى‌هايى كه تا كنون داشتيد آمرزش بخواهيد، آن گاه به پروردگارتان ايمان بياوريد.

ولى بعضى‌[2] از مفسرين گفته‌اند: معناى آيه اين است كه طلب مغفرت كنيد و اين مغفرت را هدف خود قرار بدهيد و سپس براى رسيدن به اين هدف توبه كنيد. و اين معنايى است ناخوشايند. بعضى‌[3] ديگر براى توجيه آيه خود را به زحمت انداخته و گفته‌اند: معنايش اينست كه از گناهان گذشته خود طلب مغفرت كنيد، و سپس از اين به بعد هم هر وقت گناهى مرتكب شديد توبه كنيد.

مفسرى‌[4] ديگر خود را به تكلف وا داشته و گفته است: كلمه ثم در آيه شريفه به معناى واو است، چون توبه و استغفار يك چيز مى‌باشند.

(يُمَتِّعْكُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلى‌ أَجَلٍ مُسَمًّى)-(أَجَلٍ مُسَمًّى) آن زمان و لحظه‌اى است كه زندگى به آن منتهى شده و در آن نقطه، پايان مى‌يابد و به هيچ وجه از آن تخطى نمى‌كند.

پس، منظور از جمله يمتعكم بهره‌مند كردن در حيات دنيا و بلكه بهره‌مند كردن با زندگى دنيا است، چون خداى عز و جل زندگى دنيا را در چند جا از كلام مجيدش متاع ناميده، پس‌

[1] پس( خداوندا) كسانى را كه از شرك و كفر توبه كرده و راه تو را پيروى كردند بيامرز. سوره مؤمن، آيه 7

[2] مجمع البيان، جزء 11، ص 112.

[3] تفسير الكبير، ج 17، ص 181.

[4] تفسير روح المعانى، ج 11، ص 207.