كل نظام را فاسد سازد و كل اسباب و حقايق عالم را بر طبق مسير آن يك عمل فاسد به جريان اندازد.

و چون چنين چيزى ممكن نيست، قهرا ساير اسباب عالم با همه قوا و وسايل مؤثرش با آن عمل فاسد معارضه مى‌كند، اگر توانست آن را به سيره صالح بر مى‌گرداند، و گرنه بطور قطع آن را باطل و فانى و از صفحه وجود محو مى‌سازد.

و اين حقيقت لازمه‌اى دارد و آن اينست كه سحر و هر باطل ديگرى در عالم وجود دوام نمى‌يابد، و خداى تعالى در مواردى از كلام مجيدش به اين لازمه تصريح نموده و جنبه منفى آن را امضاء فرموده، از آن جمله مى‌فرمايد:(وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ)[1]، و نيز فرموده:

(وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ)[2]، و نيز فرموده:(إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ)[3]، و از همين آيات است آيه مورد بحث كه مى‌فرمايد:(إِنَّ اللَّهَ لا يُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِينَ).

و همين لازمه را در جانب اثباتش امضاء نموده، در آيه بعد از آيه مورد بحث مى‌فرمايد:

(وَ يُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ)، كه- ان شاء اللَّه- بزودى توضيحش مى‌آيد.

(وَ يُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ) بعد از آنكه خداى تعالى از آن حقيقتى كه قبلا گفته شد از جانب منفيش پرده‌بردارى كرد و فرمود كه خداى تعالى عمل مفسدان را اصلاح نمى‌كند، اينك در اين آيه از جانب اثباتش نيز پرده برداشته مى‌فرمايد: خداى تعالى با كلماتش حق را به كرسى مى‌نشاند، و در آيه و سوره‌اى ديگر بين نفى و اثبات جمع نموده و از هر دو جنبه پرده‌بردارى كرده مى‌فرمايد(لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَ يُبْطِلَ الْباطِلَ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ)[4].

از همين جا است كه يك احتمال به نظر قوى مى‌شود و آن اينست كه منظور از كلمات در آيه شريفه اقسام قضاها و فرامين الهى باشد كه در شؤون همه موجودات عالم به حق و بر طبق حق جارى است. آرى، قضاى الهى ممضى و سنتش جريان يافته بر اينكه در نظام عالم بين حق و باطل اصطكاك و برخورد برقرار كند و باطل را بدون درنگ فانى و اثرش را محو

[1] و خدا مردم ستمكار را هدايت نمى‌كند. سوره بقره: آيه 258، آل عمران: آيه 86، توبه:

آيه 19 و 109، صف آيه 7، و سوره جمعه، آيه 5.

[2] و خدا مردم فاسق را هدايت نمى‌كند. سوره منافقون، آيه 6

[3] خداى تعالى كسى را كه اسرافگر و دروغ‌پرداز باشد هدايت نمى‌كند. سوره مؤمن، آيه 28 .

[4] تا خداى تعالى حق را محقق و باطل را نابود كند، هر چند كه مجرمين كراهت داشته باشند.

سوره انفال، آيه 8