است توبه به اين است در جايى كه صاحبان حق را مى‌شناسد جبران كند و اگر نمى‌شناسد ردّ مظالم بدهد يعنى از جانب صاحب آن صدقه دهد. همچنين در حقوق اللَّه اگر از واجباتى است كه قضا دارد قضاى آن را انجام دهد.

مرحله چهارم: جبران مافات، يعنى به همان اندازه كه گناه كرده با اعمال صالح آن را جبران كند. چنين توبه‌اى منشأ اثر است و در بعضى از روايات در مورد حدود وارد شده است كه با توبه حد برداشته مى‌شود، ولى در بعضى از روايات دارد كه بايد آثار صلاح در او ظاهر شود تا حد ساقط شود.

اسلام طرفدار خشونت نيست بلكه طرفدار اصلاح مردم است و وقتى گناهكار اصلاح شد، ديگر حد جارى نمى‌شود، البتّه اگر توبه حقيقى و قبل از گرفتار شدن در امواج بلا باشد.

همانطور كه در اين دو حديث وارد شده، رسيدن به حقيقت توبه نياز به كار كردن دارد و فقط استغفار نيست، بلكه استغفارى لازم است كه انسان را خوشبو كند و دل و جان انسان را حركت دهد تا برگهاى زشت گناه بريزد.

از جمله شرايط ديگر استغفار دورى كردن از مجالس گناه، پرهيز از دوستان آلوده، عوامل محرّك در فيلمها و عكسهاى مستهجن است كه هر انسانى را آلوده مى‌كند.

قرآن در مورد حضرت يوسف مى‌فرمايد: زليخا تمام عوامل‌