با توجّه به اين مقدّمه، آيا آيه مذكور دليل بر «جبر» نيست؟

آنچه آيه شريفه بر آن دلالت دارد، اين است كه: گام اوّل هدايت و ضلالت را خود انسان برمى‌دارد آنگاه، در صورتى كه اوّلين گام را به سمت هدايت برداشت، مشمول هدايت الهى مى‌گردد؛ و در صورت ديگر، كه اوّلين گام را به سمت ضلالت برداشت، مشمول ضلالت الهى مى‌شود؛ مثلًا سلمان فارسى از ايران حركت مى‌كند و براى رسيدن به سرچشمه نور، سختى‌ها و مشكلات فراوانى را تحمّل مى‌كند؛ حتّى به بردگى گرفته مى‌شود. تا اين كه به سرچشمه نور مى‌رسد و مسلمان مى‌گردد. او چون گامهاى اوّليّه را با اختيار خود برداشته بود مشمول هدايت الهى قرار گرفت و خداوند به او شرح صدر و سينه‌اى گشاده عنايت كرد.

امّا ابوجهل و ابولهب- با اين كه از اوّل در كنار چشمه هدايت بوده‌اند- ولى گامهاى اوّليّه لجاجت و عناد و دشمنى را به اختيار خود و به تبعيّت از شيطان برداشتند و چشم و گوش خود را در مقابل نداى حق بستند. بر اين اساس، خداوند نيز آنها را گمراه كرد و قلب آنها را تنگ و تاريك نمود؛ پس هدايت و ضلالت الهى، نتيجه و مجازات گامهاى اوّليّه خود آنهاست. بنابراين، آيه شريفه فوق و ديگر آيات، هيچ منافاتى با اختيار انسان ندارد. [1]

2- اعجاز علمى قرآن در آيه مَثَل‌

اگر چه مفسّران جمله‌ «كَانَّما يَصَّعَّدُ فِى السَّماءِ» را كنايه از كار غير ممكن و محال دانسته‌اند؛ ولى امروزه با توجّه به پيشرفت علوم بشرى و دستيابى به فضا، تفسير ديگرى نيز مى‌توان براى آن جمله بيان كرد كه نشانگر اعجاز علمى قرآن مجيد است. [2]

[1]- براى توضيح بيشتر به كتاب «پنجاه درس اصول عقايد»، صفحه 137 به بعد ر. ك.

[2]- اعجاز قرآن شاخه‌هاى مختلفى دارد كه يكى از آن، اعجاز علمى است؛ براى توضيح بيشتر به تفسير پيام قرآن، جلد 8، صفحه 113 به بعد ر. ك.