5- محيط زندگى خانوادگى.

6- وضع زندگى اجتماعى (كسب و پيشه، وضع شهر و كشور، دستگاههاى تبليغاتى، حكومت، وضع اقتصادى و...).

7- آموزش و پرورش.

8- همنشينان و دوستان (همسايگان، شركا، هم‌مدرسه‌اى‌ها و همسفرها و...).

9- تلقينها (از طرف خود و ديگران).

10- مطالعات و غذاهاى فكرى.

11- حوادث پيش‌بينى نشده.

12- اراده و خواست خود انسان و كوششهاى او.

شايد محتاج به يادآورى نباشد كه بخاطر ارتباط نزديكى كه ميان شخصيت و تربيت وجود دارد و در گذشته به آن اشاره شد همه عوامل بالا را نيز از يك نظر مى‌توان عوامل تربيتى ناميد.

بررسى موضوعات دوازده‌گانه فوق، خود علم مستقلى را تشكيل مى‌دهد كه مى‌توان آن را تحت عنوان «انسان و مسائل تربيتى» مورد بررسى قرار داد، اميد است در فرصت ديگرى اين توفيق نصيب گردد.

«وَآخِرُ دَعْوانا انِ الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ»