مى‌كرد و نمايندگان خود را به كوچه و خيابان‌ها مى‌فرستاد تا بر وضع گوشت و مراكز طبخ غذا و همچنين نسبت به مقدار بارهايى كه بر چهارپايان حمل مى‌كردند، نظارت كنند و به كسى اجازه ندهند بيش از مقدار طاقت بر آنها حمل كند، سقاهاى آب را دستور مى‌دادند كه روى ظروف آب را بپوشانند، ومقدار ظرفيت هر ظرف آب را كه 24 دلو بود رعايت كنند، و شلوارهاى زرد كوتاه براى حفظ بدن خود بپوشند.

به معلمان مكتب‌ها و مدارس هشدار مى‌دادند كودكان محصل را با ضرب شديد مجازات نكنند و به جاى خطرناك بدن نزنند.

نيز محتسب بر اداره عيار (محل ضرب سكه‌ها) نظارت مى‌كرد، تا سكه‌هاى تقلبى و خارج از عيار لازم نسازند.

در اندلس اين منصب را «خِطَّةُ الاحْتِسابِ» مى‌ناميدند و سرپرست آن يك نفر قاضى بود، و معمول بود كه شخصاً سوار مى‌شد و در بازارها گردش مى‌كرد، و مأموران و اعوانش با او بودند، و ترازوى مخصوصى كه نانها را با آن وزن مى‌كردند، در دست يكى ازاعوان بود (تا اگر نان از حدّ معمول سبك‌تر باشد، فروشنده را مجازات كند) و همچنين لازم بود در مغازه قصابى بر روى گوشت ورقه‌اى باشد كه قيمت آن را نشان دهد، تا قصاب نتواند به نرخ بالاترى بفروشد، و اگر خيانت مى‌كرد هرگز خيانتش مخفى نمى‌شد، زيرا گاه محتسب كودك يا كنيزى را مى‌فرستاد تا چيزى را از بازار خريدارى كند، سپس محتسب وزن آن را مى‌سنجيد، اگر كم بود وضع معامله آن فروشنده را با بقيه مردم بر آن قياس مى‌كرد و او را طبق مقرّرات مجازات مى‌نمود.

آنها براى مسائل مربوط به حسبه، قوانين و مقررات بسيارى داشتند كه در مدارس خود، تدريس مى‌كردند همان‌گونه كه فقها احكام فقه را تدريس مى‌كنند». [1]

از مجموع اين سخن و مطالب ديگرى كه در كتاب‌ها درباره «حسبه» نوشته‌اند بر مى‌آيد كه اداره حسبه، بسيارى از امورى را كه امروز بر عهده شهردارى‌ها و مأموران انتظامى، و تعزيرات حكومتى، و آموزش و پرورش و قضات گذارده شده است بر عهده داشت، و يكى از بخش‌هاى فعال حكومت اسلامى محسوب مى‌شد، مخصوصاً مبارزه آنها با منكرات چشمگير بود و به‌همين دليل در اشعار شعراء واژه «محتسب» و كارهاى او بازتاب وسيع و گسترده‌اى دارد». [2]

شيوه‌هاى نظارت حكومت بر نظام اقتصادى‌

حكومت براى نظارت بر بازار و نظام اقتصادى جامعه، ساز و كارهاى مختلفى در دست دارد كه با

[1]. تاريخ تمدن اسلامى، جرجى زيدان، ج 1، ص 252.

[2]. پيام قرآن، ج 10، ص 268-/ 272 (با مقدارى تلخيص). براى آگاهى بيشتر با بحث محتسب، انواع آن، اركان حسبه، شرايط محتسب، آداب محتسب، مواردى كه مأموران حسبه در آن حق دخالت دارند، مراتب احتساب و ديگر مباحث مرتبط با حسبه رجوع كنيد به: احكام السلطانيه ماوردى، احكام السلطانيه ابى يعلى، معالم القربة فى احكام الحسبه ابن اخوه، موسوعه فقهيه كويتيه، ج 17، ص 223-/ 268 و لغت‌نامه دهخدا، ج 20، ماده حسبه.