پيش مى‌آيد. اين صبر به معناى استقامت همراه با تلاش براى حلّ مشكل است؛ نه تسليم در برابر مشكلات و تحمّل بى‌قيد و شرط آن. اين گونه صبر در ميدان جنگ سفارش شده است. قرآن مى‌فرمايد:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا ... وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ». [1] و اين چنين صبرى است كه ظفر را در پى دارد و «هر دو دوستان قديم‌اند» و همراه هم. به اين نكته نيز قرآن اشاره دارد و مى‌فرمايد: «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ يَكُنْ مِّنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِّنْكُمْ مِّائَةٌ يَغْلِبُوا أَلْفاً ... فَإِنْ يَكُنْ مِّنْكُمْ مِّائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِّنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ». [2]

قطعاً چنين صبرى در جنگ، به معناى تسليم و سستى و زبونى در مقابل دشمن نيست، بلكه در دفاع و عزّت و سربلندى مسلمين تجلى مى‌كند و سبب مى‌شود مثلًا بيست نفر چنان قدرتمند شوند كه در برابر دويست نفر ايستادگى كنند. نمونه‌هاى بارز اين نوع صبر در قرآن مجيد، در مورد طالوت و همراهان اندك او، اصحاب بدر و بسيارى از پيامبران و همراهان آنها آمده است، چنان‌كه مى‌فرمايد: «وَكَأَيِّنْ مِّنْ نَبِىٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ». [3]

درباره حضرت حسين بن على عليهما السلام سيدالشهدا كه اسوه صبر و استقامت بود، در يكى از زيارت نامه‌ها آمده است:

«ولقد عجبت من صبرك ملائكة السماوات‌». [4]

5. صبر در روابط اجتماعى و انسانى؛ رعايت آداب معاشرت و حسن روابط اجتماعى جز با صبر و پايدارى ممكن نمى‌شود. از اين‌گونه صبر گاه به مدارا تعبير شده است. [5] صبر در روابط همسر، فرزند، خويشاوندان، همسايگان، همكاران، دوستان، قوم و قبيله و خلاصه همه مردم، صادق است. مثلًا در معاشرت با همسر، انسان بايد حالتى متعادل و به دور از افراط و تفريط داشته باشد. قرآن مى‌فرمايد:

«وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ» [6] نه زندگى را بر او تلخ كند و نه با سوء ظنّ و سخت‌گيرى و غضب با او برخورد نمايد.

در روايتى رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

«من صبر على سوء خلق امرأته أعطاه اللَّه من الأجر ما أعطاه أيّوب عليه السلام على بلائه، ومن صبرت على سوء خلق زوجها اعطاها اللَّه مثل ثواب آسية بنت مزاحم‌». [7]

ب. عوامل درونى‌

در اينجا به سراغ عواملى مى‌رويم كه مربوط به‌

[1]. انفال، آيات 45 و 46.

[2]. انفال، آيات 65 و 66.

[3]. آل عمران، آيه 146.

[4]. بحارالانوار، ج 98، ص 240.

[5]. رسول خدا فرمود: «مداراة الناس نصف الايمان و الرفق بهم‌نصف العيش» (كافى، ج 2، ص 117). در همين ارتباط ر. ك: كنز العمال، ج 3، ص 407.

[6]. نساء، آيه 19.

[7]. مكارم الاخلاق، ص 214؛ شبيه همين مضمون در بحارالانوار، ج 100، ص 247، ح 30 آمده است. در كافى، ج 5، ص 513، بابى تحت عنوان «مداراة الزوجة» آمده است.