بيان مى‌كرد و مسلمانان نيز بر اساس ظرفيتهاى خويش از آن بهره مى‌گرفتند. [1]

در اين دوران، قرآن كريم به طور كامل به مردم ابلاغ و دستور گردآورى و تدوين آن انجام شد و رسول خدا صلى الله عليه و آله سنّت خويش را نيز به مردم تعليم داد؛ اين سنّت به طور كامل توسّط على عليه السلام به امامان اهل بيت عليهم السلام منتقل گرديد.

همه مذاهب اسلامى، نخستين دوره فقهى خويش را به دوره آن حضرت مى‌رسانند. از اين رو، ما دوره‌هاى مختلف فقهى را، پس از دوره آن حضرت و شروع فرقه‌ها و مذاهب مختلف اسلامى پى مى‌گيريم و نخست از دوره‌هاى فقه اماميّه آغاز مى‌كنيم.

دوره‌هاى فقهى فقهاى اهل بيت عليهم السلام‌

ويژگى‌هاى فقه اهل بيت عليهم السلام:

فقه شيعه كه همان فقه اهل بيت عليهم السلام است، از دامان رسالت برخاست و به دست اهل بيت رسول خدا صلى الله عليه و آله رشد و نموّ يافت.

مذهب فقهى فقهاى اهل بيت عليهم السلام، در طول تاريخ پرفرازونشيب خود، با تحوّلات گوناگونى روبه‌رو بوده است؛ به ويژه در عصر امامان اهل بيت عليهم السلام گاه با توجّه به سخت‌گيريهاى حاكمان، دچار كندى مى‌شد و گاه در فرصتهاى به دست آمده و فراهم شدن شرايط زمانى- به سبب درگيرى حاكمان و زمامداران و فترت انتقال قدرت و تغيير حكومتها- شتاب فزاينده‌اى مى‌گرفت. در دوره‌هاى بعد از امامان اهل بيت عليهم السلام نيز، فقه شيعه با حوادث گوناگونى مواجه بوده است كه گاه سبب ركود علم فقه و گاه موجب شتاب و جهش و نوآورى آن مى‌گرديد.

در مجموع، فقه شيعه تا عصر حاضر- به سبب انفتاح باب اجتهاد- حركت صعودى و رشد آن بسيار چشمگير بوده است.

پيش از بررسى دوره‌هاى فقهى شيعه اماميّه، بيان چند ويژگى عمده از فقه اهل بيت عليهم السلام ضرورى است:

1. عمل به فقه اهل بيت عليهم السلام مجزى است‌

به يقين عمل به فقه اهل بيت عليهم السلام مجزى و سبب نجات مكلّفان خواهد بود كه روشن‌ترين دليل آن، حديث متواتر و معروف ثقلين است. [2] محتواى اين‌

[1]. اصحاب نيز با توجّه به ظرفيتها و استعداد فراگيرى، بهره‌مندى آنان از محضر رسول خدا صلى الله عليه و آله مختلف بود. مسروق (از تابعين) مى‌گويد: من با اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله همنشين شدم و آنان را همچون آبگيرهاى گوناگون يافتم كه برخى، به قدرى آب در آن اندك است كه فقط مى‌تواند يك يا دو نفر را سيراب كند و برخى مى‌تواند ده نفر و برخى صد نفر را سيراب كند. ولى بعضى از صحابه همچون آبگيرهاى بزرگ هستند كه اگر همه مردم به نزدشان آيند، سيراب مى‌شوند. (طبقات الكبرى‌، ابن سعد، ج 2، ص 343)

[2]. اين حديث با تعبيرات مختلف در كتب شيعه و سنّى آمده است؛ از كتب شيعه ر. ك: كافى‌، ج 1، ص 294؛ وسائل الشيعة، ج 18، ص 19؛ بصائر الدّرجات‌، ص 433؛ ارشاد مفيد، ج 1، ص 233؛ امالى طوسى‌، ص 162؛ احتجاج طبرسى‌، ج 1، ص 146 و بحار الأنوار، ج 23، ص 147- 106. از منابع اهل سنّت نيز مى‌توان به اين كتابها اشاره كرد: صحيح مسلم‌، ج 4، ص 1873؛ سنن ترمذى‌، ج 5، ص 328؛ مسند احمد، ج 3، ص 59؛ سنن بيهقى‌، ج 10، ص 114؛ مستدرك الصحيحين‌، ج 3، ص 110 و كنز العمّال‌، ج 14، ص 435. براى اطلاع بيشتر ر. ك: پيام قرآن‌، ج 9، ص 71- 62.