دوره سوم: عصر توقّف حركت اجتهادى‌

(يا عصر تقليد از مذاهب اربعه)

در اين دوره از تاريخ فقه اهل سنّت كه از اوايل قرن چهارم آغاز و تا اواسط قرن هفتم ادامه داشت و تا زمان سقوط دولت بنى عبّاس طول كشيد، علما و مردم، همه مقلّد پيشوايان مذاهب چهارگانه معروف بودند.

در اين ميان فقط محمّد بن جرير طبرى‌ (م 310) دست به اجتهاد زد و پس از او مجتهد ديگرى ديده نشد. بدين معنا كه تمام تلاش علما در فهم كلام ائمّه مذهب بود، نه غير آن. كلمات ائمّه چهارگانه، حالت قدسى پيدا كرد و مانند وحى مُنزل تلقى گرديد؛ همه عالمان فقط در محدوده مذهب خويش اجتهاد مى‌كردند.

استاد خضرى بك‌ در اين باره مى‌نويسد:

«اين دوره، دوره‌اى بود كه روح تقليد همگانى شد؛ و در اين جهت فرقى بين انديشمندان و مردم عادى نبود. كسى كه مى‌خواست فقه بخواند، نخست كتاب و سنّت را فرا مى‌گرفت، سپس كتابهاى امام مذهب خويش را تعليم مى‌ديد و با طريقه استنباط وى آشنا مى‌شد و به همان صورت به پيش رفت.

وقتى اين كتابها را به پايان مى‌رساند، از فقها شمرده مى‌شد. برخى كه داراى همّتى بلند بودند، كتابى را مطابق احكام امام مذهب خويش تأليف مى‌كردند؛ در اين مسير گاه كتاب مؤلّف سابق را مختصر مى‌كردند و گاه كتابهاى مختصر پيشين را شرح مى‌نمودند و گاه آنچه را كه در كتابهاى مختلف آمده بود، جمع‌آورى مى‌كردند؛ ولى هيچ كس اجازه نداشت در مسأله‌اى، بر خلاف امام مذهب خويش، نظرى را ابراز كند؛ گويا آنچه حق بود بر قلب پيشواى مذهب وى نازل و بر زبانش جارى شده بود. از بزرگترين فقهاى حنفى اين دوران، جناب أبو الحسن عبيد الله كرخى است كه اين گفته از وى نقل شده است: هر آيه‌اى كه با نظر اصحاب ما مخالف باشد، يا بايد تأويل برده شود، و يا بايد آن را منسوخ دانست و برخورد ما با حديث نيز اين چنين است»!! [1]

علل انسداد باب اجتهاد و انحصار مذاهب:

كثرت مذاهب فقهى، سبب هرج و مرج و وحشت زمامداران گرديد؛ از اين رو، نخست به بستن باب اجتهاد تصميم گرفتند و سپس مذاهب را در چهار مذهب منحصر كردند.

در انسداد باب اجتهاد بيشترين تأثير را هرج‌ومرج‌هاى فقهى و كثرت مذاهب داشت و چنانكه گذشت، تعداد مذاهب به 138 مذهب رسيده بود. اين مسأله وحشت زمامداران را برانگيخت و آنها را به فكر انسداد باب اجتهاد و حصر مذاهب فقهى انداخت. لذا فرمان صادر شد كه از اين پس هيچ فقيهى حقّ اجتهاد تازه‌اى را ندارد و همگى لازم‌

[1]. تاريخ التشريع الاسلامى‌، ص 200- 199.