است؛ زيرا پيش از شيخ طوسى، ادعاى اتّفاق مى‌شد كه جز به خبر قطعى نمى‌شود عمل كرد؛ ولى شيخ طوسى نخستين كسى است كه اثبات كرد، اخبار آحاد- اگر راويانش افراد موثّقى باشند- حجيّت دارد و ادعا كرد كه عمل اصحاب به روايات همين گونه بوده است.

5. فراهم شدن ديگر عناصر لازم براى استنباط احكام. شيخ طوسى افزون بر تدوين كتابى در علم اصول، با تدوين كتابهاى رجالى و موسوعات حديثى، خدمت بزرگى به فقها در مسير استنباط احكام كرد. [1]

دوره چهارم: عصر ركود و تقليد

اين دوره از نيمه قرن پنجم آغاز و تا پايان قرن ششم ادامه مى‌يابد. به سبب عظمت علمى شيخ طوسى، ابّهتى از وى در ميان فقهاى اماميّه به وجود آمد؛ به گونه‌اى كه تا سالها فقيه مستقلى كه بتواند بر خلاف نظرات شيخ فتوا دهد، يافت نشد. قداست علمى او سبب شد تا بيش از صد سال كمتر كسى جرأت مخالفت با نظراتش را داشته باشد. فقهايى كه پس از وى كتابى مى‌نوشتند، مرجع علمى آنها كتابهاى شيخ بود و همان را به بيانى ديگر نقل مى‌كردند؛ به اين سبب اين عصر، دوره تقليد از افكار شيخ و ركود در فقاهت و اجتهاد نام گرفت.

برخى از نويسندگان معتقدند، سبب ديگر ركود در اين دوره، وجود جوّ عظيم تبليغاتى عليه شيعيان و قتل و غارت آنان بود؛ اين يورشها از زمان شيخ طوسى شروع شد و بغداد از سلطه آل بويه خارج گرديد و «طغرل بك» كه حاكمى سنّى مذهب و متعصّب بود، بر آن ديار تسلّط يافت؛ وى به قتل و غارت شيعيان پرداخت و حتّى كتابخانه شيخ طوسى را نيز به آتش كشيد.

در سال 579 هجرى نيز صلاح الدين ايّوبى در حلب بر شيعيان شمشير كشيد و آنها را وادار به پذيرفتن مذهب اهل سنّت و عقيده اشاعره كرد و اعلام نمود: جز مقلّدان مذاهب اربعه، كسى حق خطابه و تدريس ندارد. وى در مصر نيز با شيعيان به همين شيوه عمل كرد.

طبيعى است كه در چنين جوّ رعب و وحشت و ناامنى، فرصت و نشاط علمى و نوآوريهاى فقهى از عالمان گرفته شود. [2]

ولى در اين دوره نيز جمعى از فقها- هر چند اندك- مشعل فروزان فقه اهل بيت عليهم السلام را روشن نگاه داشتند.

برخى از فقهاى اين دوره:

اين دوره شاهد فقهاى ارزشمندى نيز بوده كه‌

[1]. كتابهاى رجال، فهرست و اختيار معرفة الرجال را در ارتباط با رجال و عالمان و راويان شيعه تدوين كرد و دو موسوعه حديثى وى نيز تهذيب و استبصار نام دارد.

[2]. موسوعة طبقات الفقهاء، مقدّمه جزء دوم، ص 300- 299 (با تلخيص).