إِلى رَبِّهِ سَبِيلًا».
اگر پيمودن اين راه، از طريق اجبار و اكراه صورت گيرد، نه افتخارى است، نه فضيلتى، فضيلت آن است كه: انسان با اراده و اختيار خود، اين راه را انتخاب كرده، و بپويد.
خلاصه اين كه: خداوند راه و چاه را نشان داده، و ديده بينا، و آفتاب روشنى بخش را در اختيار گذارده، و مردم را مخير ساخته تا در اطاعت فرمانش با اراده و تصميم وارد عمل شوند.
در اين كه جمله إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ: «اينها تذكر و يادآورى است» اشاره به چيست؟ احتمالًات متعددى از سوى مفسران داده شده است: گاه گفتهاند: اشاره به مواعظى است كه در آيات قبل آمد، و گاه گفته شده: اشاره به تمام سوره است، و يا اشاره به تمام قرآن مجيد.
بعضى نيز گفتهاند: ممكن است اشاره به دستور نماز و عبادت شبانه باشد كه در آيات نخستين سوره، آمده بود و مخاطب در آن پيامبر صلى الله عليه و آله بود، اين جمله مىخواهد آن را تعميم و گسترش به ساير مسلمانان دهد.
بنابراين منظور از سبيل: «راه» در جمله بعد، نيز نماز شب است كه از جمله راههاى مهم به سوى پروردگار است همان گونه كه در آيه 26 سوره «دهر» بعد از دستور عبادت شبانه (وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا) با فاصله مختصرى مىفرمايد: (إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلًا) كه عيناً همان آيه مورد بحث است. «1»
البته اين تفسير مناسبى است ولى مناسبتر اين است كه مفهوم آيه گسترده باشد و تمام برنامههاى انسانساز اين سوره، در بر گيرد چنان كه در بالا اشاره