است و از آنجا كه اين حالت از عقل و خرد سرچشمه مى‌گيرد، اين واژه (حلم) گاه به معناى عقل و خرد نيز به كار مى‌رود، لذا «حليم» هم به افراد بردبار و خويشتن‌دار مى‌گويند و هم به افراد عالم و دانشمند.

علماى اخلاق گفته‌اند كه صفت «حلم» حد وسط در ميان دو صفت رذيله است؛ يكى تن به ذلت دادن و ديگرى افراط در غضب.

به هرحال اين صفت در برخورد با جاهلان و بى‌خردان غالبا ظاهر مى‌شود، شخص حليم تا آنجا كه سبب سوء استفاده نشود در برابر آنان ملايمت و مدارا به‌خرج مى‌دهد، شايد به راه آيند و دست از خيره‌سرى بردارند.

تعبير به‌ «علماء» منحصر به عالمانى نيست كه علوم رسمى را خوانده‌اند، بلكه شامل افراد آگاهى مى‌شود كه داراى معرفت بالا و قدرت درك حقايق‌اند.

تعبير به‌ «قد براهم الخوف بري القداح» تنها مقصودش اين نيست كه پرهيزگاران از خوف مسئوليتها لاغر اندامند، بلكه آنها بر اثر اين خوف فعاليت قوى‌تر و قاطع‌ترى در راه انجام وظيفه دارند، زيرا وقتى چوبه تير را مى‌تراشند براى خوردن به هدف، پرواز بهتر و نوك تيزترى دارد.

تعبير به اينكه «ناظران آنها را بيمار مى‌پندارند» اشاره به اين است كه همواره عالمان بردبار و پرهيزگاران نيكوكار- در چشم افراد ساده‌لوح، انسان‌هاى غيرقاطع با مديريت ضعيف محسوب مى‌شوند، به همين دليل مى‌بينيم غالب پيامبران از سوى امت‌هاى نادان به جهل و جنون متّهم شدند به خصوص اين‌كه آنها همرنگ جماعت نيستند و آن كس كه هم‌رنگ جماعت نباشند از نظر جاهلان سند رسوايى خود را امضا كرده و چنين كسى كه نان به نرخ روز نمى‌خورد، عاقل نيست.

قرآن مجيد درباره پيشگامان در خيرات مى‌گويد: « «وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى‌ رَبِّهِمْ راجِعُونَ» آنها كسانى هستند كه نهايت كوشش را در انجام طاعات به خرج مى‌دهند و با اين حال دلهايشان هراسان است از اينكه به سوى پروردگارشان باز