بهره‌گيرى)». [1]

از آنجا كه امام عليه السّلام در جمله‌هاى قبل كيفيّت نماز پرهيزكاران را در حال قيام بيان فرمود كه با تلاوت آيات قرآن و توأم با خضوع و خشوع و تدبّر و حضور قلب همراه است، در جمله‌هاى بعد به بيان دو ركن ديگر؛ يعنى ركوع و سجود مى‌پردازد و مى‌فرمايد: «آنها قامت خود را در پيشگاه خدا خم مى‌كنند (و به ركوع مى‌روند) و پيشانى و كف دستها و سر زانوها و نوك انگشتان پا را (به هنگام سجده) بر زمين مى‌گسترانند و آزادى خويش را از پيشگاه خداوند متعال درخواست مى‌كنند»؛ (فهم حانون‌ [2] على أوساطهم‌ [3]، مفترشون لجباههم‌ [4] و أكفّهم و ركبهم، و أطراف‌ [5] أقدامهم، يطلبون إلى اللّه تعالى في فكاك‌ [6] رقابهم).

تعبيراتى كه امام عليه السّلام درباره ركوع و سجود بيان فرموده، تعبيرات زيبا و جالبى است كه انسان را به عمق اين عبادات آشناتر مى‌سازد؛ خم شدن در پيشگاه خدا و فرش كردن پيشانى و دست و پاها بر زمين در برابر عظمت او با توجه و حضور قلب، دنيايى از معنويت را به همراه دارد و جالب اين‌كه هدف نهايى آن را آزادسازى گردنها از زنجير اسارت بيان فرموده است؛ آيا تنها آزاد ساختن از اسارت در چنگال آتش دوزخ است يا آزادسازى از هر گونه اسارت در چنگال هواى نفس و شيطان و انسانهاى شيطان‌صفت؟ تعبير امام، مطلق است و همه را شامل مى‌شود، هرچند در دعاها يا روايات، كرارا ديده شده كه بعد از

[1]. الكافى، جلد 2، كتاب فضل القرآن، باب فى قرائته، حديث 2.

[2]. «حانون» از ريشه «حنو» به معناى پيچيدن و دولا كردن چيزى است، بنابراين «حانون» جمع «حانى» به معناى كسى است كه كمر خود را خم مى‌كند. ماده انحنا از همين ريشه گرفته شده است.

[3]. «اوساط» جمع «وسط» در اينجا به معناى كمر است.

[4]. «جباه» جمع «جبهه» يعنى پيشانى.

[5]. «اطراف» جمع «طرف» به معناى كرانه و نوك هرچيزى را مى‌گويند و در اينجا، يعنى نوك انگشتان كه در موقع سجده بر زمين مى‌گذارند.

[6]. «فكاك» و «فك» به معناى رها ساختن و آزاد نمودن و جدا كردن است.