الإمّة و معلنها). [1]

«امّة» (به كسر همزه) در عبارت بالا به معناى حالت است و در اينجا به ايمان اشاره دارد؛ يعنى كسى كه ايمان خود را پنهان سازد؛ ولى بعضى امة (با ضم همزه) خوانده‌اند كه برطبق آن معنا جمله اين مى‌شود: آن افرادى از امت اسلامى كه ايمان خود را پنهان سازند و آن افرادى كه ايمان خود را آشكار نمايند.

سپس امام عليه السّلام بعد از اين بيان اجمالى به شرح معناى هجرت در كلامى شفاف مى‌پردازد و مى‌فرمايد: «نام هجرت بر كسى اطلاق نمى‌شود مگر اينكه حجّت خدا بر روى زمين را بشناسد. آنها كه حجت خدا را بشناسند و به او ايمان آورند مهاجرند، (هرچند ظاهرا سفرى نكرده باشند) و نام مستضعف بر كسى كه حجت به او رسيده و گوشش آن را شنيده و قلبش آن را حفظ كرده نهاده نمى‌شود»؛ (لا يقع اسم الهجرة على أحد بمعرفة الحجّة في الأرض. فمن عرفها و أقرّ بها فهو مهاجر. و لا يقع اسم الإستضعاف على من بلغته الحجّة فسمعتها أذنه و وعاها قلبه). [2]

عصاره كلام امام عليه السّلام اين است كه هجرت در هرزمان و هرمكانى همچون عصر پيامبر صلّى اللّه عليه و اله باقى و برقرار است؛ اما نه به اين معنا كه اهل ايمان از جايى به جاى ديگر بروند، بلكه به اين معنا كه حجت خدا را يعنى جانشين واقعى پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و به تعبير روايت معروف نبوى، امام زمان خود را بشناسند و به او ايمان آورند؛ خواه اين امر از طريق هجرت مكانى صورت گيرد يا بدون آن، حاصل شود. كسى كه امام زمان خود را بشناسد

[1]. مطابق آنچه در بالا آمد «ما» در جمله «ما كان للّه ...» نافيه است؛ ولى بعضى از شارحان نهج البلاغه «ما» را زمانيه به معناى «مادام» دانسته‌اند و گفته‌اند مفهوم جمله اين است: تا زمانى كه خداوند نياز به ايمان مردم دارد، هجرت باقى و برقرار است و نياز در اينجا به معناى طلب و ناظر به همان اوامر و نواهى خداوند خطاب به مردم است؛ ولى معناى اوّل مناسب‌تر به نظر مى‌رسد.

[2]. توجه داشته باشيد كه در بعضى نسخ صبحى صالح «الا» حذف شده ولى در نسخه تصحيح شده موجود است و جمله بدون «الا» معناى درستى ندارد.