مى‌شود و باطن آن ظاهر مى‌گردد، قطب و محور آن بر جاى خود قرار مى‌گيرد و آسياى آن به حركت در مى‌آيد، (به هوش باشيد و) با احتياط گام برداريد» (و تثبّتوا في قتام‌ [1] العشوة [2]، و اعوجاج الفتنة عند طلوع جنينها، و ظهور كمينها، و انتصاب قطبها، و مدار رحاها).

امام عليه السّلام در اين عبارت گاه، فتنه را به جنينى تشبيه مى‌كند كه به طور پنهانى پرورش پيدا مى‌كند و ناگهان متولّد مى‌شود و گاه همانند آسيايى مى‌شمرد كه نخست قطب و محور آن را بر پا مى‌سازند و سپس سنگ آسيا به چرخش در مى‌آيد. تجربيات تاريخى نيز نشان مى‌دهد كه واقعا فتنه‌ها چنين‌اند؛ مراحل كمونى دارند كه بر اثر عوامل مختلف اجتماعى شكل مى‌گيرد؛ ناگهان انفجارى رخ مى‌دهد و آن چه در درون جامعه است، ظاهر مى‌شود.

در ادامه اين سخن، امام عليه السّلام نشانه‌هاى ديگرى از شكل گيرى فتنه‌ها بيان مى‌كند و مى‌فرمايد: (آرى) «فتنه‌ها كم كم از مراحل ناپيدا شروع به حركت مى‌كنند و سرانجام به صورت خطرناك آشكار مى‌شوند. رشد آن‌ها همچون رشد جوانان (سريع است) و آثارشان (بر پيكر جامعه) همچون آثار سنگ‌هاى سخت و محكم است (كه بر پيكر انسان وارد شود)» (تبدأ في مدارج خفيّة، و تؤول إلى فظاعة جليّة. شبابها كشباب‌ [3] الغلام، و آثارها كآثار السّلام‌ [4]).

در اين كه اين فتنه‌هايى كه امام عليه السّلام در اين بخش از خطبه به آن اشاره فرموده و درباره آن هشدار مى‌دهد كدام فتنه است؟ در ميان شارحان «نهج البلاغه» گفتگوست؛

[1] «قتام» به معناى غبار است.

[2] «عشوه» به معناى پرداختن به كارى بدون آگاهى است.

[3] «شباب» (به كسر شين) به معناى سر حال بودن اسب و بلند شدن بر روى پاها و «شباب» (به فتح شين) به معناى جوانى و آغاز هر چيزى است؛ اين واژه در بعضى نسخه‌هاى نهج البلاغه با كسر و در برخى ديگر با فتح آمده است.

[4] «السّلام» (به كسر سين) جمع «سلمه» (بر وزن كلمه) به معناى سنگ سخت است.