دارد. بنابر اين حمدى است بر همه چيز، در هر زمان و هر مكان، در هر حال و در هر شكل و در هر صورت.

سپس امام عليه السّلام در ادامه اين سخن به بحث صفات جمال و جلال خدا مى‌پردازد و وصفى بليغ در اين زمينه دارد. نخست از درك عظمت خدا ابراز عجز مى‌كند و مى‌گويد:

«خداوندا، كنه عظمت تو را هرگز درك نمى‌كنيم» (فلسنا نعلم كنه عظمتك).

چرا كه خداوند وجودى نامحدود و بى پايان است از هر نظر و موجود محدودى چون بشر، هر كس كه باشد، از درك آن نامحدود عاجز و ناتوان است. اما براى اين كه تصور نشود اين سخن به معناى عدم امكان شناخت خدا و تعطيل صفات است بلافاصله به ذكر معرفت اجمالى از طريق بيان هشت وصف از اوصاف ثبوتيه و سلبيه او مى‌پردازد و مى‌گويد: (گر چه ما به درك كنه ذات تو قادر نيستيم) «جز اين كه مى‌دانيم تو زنده و قائم به ذات خود و ديگران قائم به تواند. هيچ‌گاه خواب سبك و سنگين، تو را فرا نمى‌گيرد (تا از بندگانت غافل شوى)» (إلّا أنّا نعلم أنّك «حيّ قيّوم، لا تأخذك سنة و لا نوم»).

و در ادامه مى‌افزايد: «افكار (بلند پرواز) هرگز به تو نمى‌رسد و چشم‌ها (ى تيزبين) تو را نمى‌بيند؛ ولى تو چشم‌ها (و حركات آن‌ها) را مى‌بينى و اعمال و كردار (بندگان) را احصا مى‌كنى و زمام همگان به دست توست» (لم ينته إليك نظر، و لم يدركك بصر.

أدركت الأبصار، و أحصيت الأعمال، و أخذت بالنّواصي و الأقدام).

وصف خداوند به «حىّ» نه به معناى حيات ظاهرى و مادى است كه آثارش نمو و رشد و توليد مثل و حس و حركت است؛ بلكه حيات واقعى است كه به معناى «علم» بى پايان و «قدرت» بر همه هستى مى‌باشد.

«قيوم» كسى است كه قائم به ذات و همه چيز قائم به او باشد؛ زيرا او واجب الوجود است و واجب الوجود به چيزى نياز ندارد و همگان نيازمند اويند.

جمله «لا تأخذك سنة و لا نوم» اشاره به اين كه علم و آگاهى و لطف و عنايت او نسبت به بندگان، دائمى است؛ چنين نيست كه گاهى بيدار باشد و بداند و بندگان را