عقل انسان حسن و قبح چيزى را درك كند (مانند خوبى عدالت و زشتى ظلم) اتمام حجت بر انسانها مى‌شود، و حتى بدون بعثت انبيا مستحق ثواب يا عقاب خواهند شد، و اين معنا با آنچه در اين خطبه و در آيات متعدد قرآن آمده سازگار نيست.

در پاسخ مى‌گوييم: درست است كه از نظر عقل، استحقاق پاداش و كيفر در مستقلات عقليه وجود دارد، امّا اراده حق تعالى از باب لطف به بندگان بر اين قرار گرفته، كه تا مستقلات عقل با واجبات و محرمات شرع كه از طريق وحى نازل مى‌شود تأييد نگردد، بندگان خود را به عذاب‌هاى فراگير و سنگين مجازات نمى‌كند.

از اين جا روشن مى‌شود نيازى به پاسخى كه بعضى از شارحان داده‌اند و مى‌گويند: «اين آيه در حكم عموم است كه قابل تخصيص به مستقلات عقليه مى‌باشد، و به تعبير ديگر خداوند بدون بعثت پيامبران و نزول وحى كسى را مجازات نمى‌كند مگر در مستقلات عقل، مانند زشتى ظلم و ستم و سرقت و قتل نفس»، نيست.

سپس امام عليه السّلام در ادامه اين سخن به مطلب ديگرى مى‌پردازد و آن موضوع فلسفه آزمايشهاى الهى است، مى‌فرمايد: «آگاه باشيد! خداوند پرده از اسرار درون بندگان خود (با آزمايشها) برداشته، نه بخاطر اين كه از آنچه انسانها در درون پنهان داشته‌اند و اسرارى را كه فاش نكرده‌اند بى‌خبر است، بلكه براى اين است كه «مى‌خواهد آنها را امتحان كند، تا آشكار شود كدام يك عمل نيكوتر انجام مى‌دهند تا ثواب و كيفر، پاداش و مجازات عمل باشد» (ألا إنّ اللّه تعالى قد كشف الخلق كشفة؛ لا أنّه جهل ما أخفوه من مصون أسرارهم و مكنون ضمائرهم؛ و لكن ليبلوهم أيّهم أحسن عملا، فيكون‌