2- آنچه امام عليه السّلام در اين دو سوگند بيان كرده دليلى بر ترديد آن حضرت در مسأله حكميّت نبوده است بلكه اشاره به دو حالت مختلف است. در آغاز سخت مخالف بود چون آن را فريب و نيرنگ خطرناكى مى‌دانست و بعد كه اصحاب و يارانش اختلاف كردند و گروه عظيمى از افراد بى‌خبر و نادان اصرار بر قبول حكميّت داشتند، براى پرهيز از ضايعات بيشتر، و دفع فتنه‌هاى فزونتر، تن به حكميّت داد. از اين رو، هم مخالفت اوّل حكيمانه بود و هم موافقت دوّم.

از اين گذشته اگر آنها در مسأله حكميّت روى فرد نادان و ساده‌لوحى همچون «ابو موسى اشعرى» پافشارى نمى‌كردند، مشكلات بسيار كمتر بود، آنچه باعث عقيم ماندن نتايج جنگ «صفين» و امتياز گرفتن دشمنان اسلام شد، همان پافشارى جاهلانه بود بنابر اين، اين گروه متعصب و نادان، سنگرهاى خود را يكى بعد از ديگرى از دست دادند و گرفتار آن سرانجام شوم شدند، و عجب اين كه همه اينها را فراموش كرده، در برابر امام عليه السّلام شمشير كشيدند و مدعى شدند چرا حكميّت را پذيرفتى؟! اما به هر حال، سخنان منطقى و پر بار امام عليه السّلام در اين زمينه كار خود را كرد و گروه زيادى از «خوارج» در همان جا بيدار شدند و توبه كردند و از جنگ كناره‌گيرى نمودند، حتى در بعضى از تواريخ آمده اكثريت آنها به توبه‌كنندگان پيوستند.

نكته گوشه‌اى از شخصيت معاويه!

كارهايى كه «معاويه» در طول تاريخ زندگى خود مخصوصا در دوران حكومتش كرد، براى هر فرد با انصافى اين نكته را روشن مى‌سازد كه او نه به عدالت در