سپس چنگال مرگ در او بيشتر فرو مى‌رود! چشمش نيز همانند گوشش از كار مى‌افتد و روح او از بدنش براى هميشه خارج مى‌شود. در اين هنگام، به صورت مردارى در ميان خانواده‌اش قرار مى‌گيرد، كه از نشستن نزد او وحشت مى‌كنند و از او فاصله مى‌گيرند.

(فرياد سوگواران بر مى‌خيزد،) ولى نمى‌تواند سوگوارانش را يارى دهد و نه به كسى كه او را صدا مى‌زند، پاسخ گويد. سرانجام او را به سوى گودالى در درون زمين حمل مى‌كنند؛ او را به دست عملش مى‌سپارند و براى هميشه از ديدارش چشم مى‌پوشند!

شرح و تفسير مراحل تكان دهنده مرگ‌

آنچه در اين فراز از خطبه مى‌بينيد شرح بسيار گويا و تكان دهنده‌اى است براى آنچه امام عليه السّلام در آخرين جمله فراز گذشته- كه مربوط به سكرات موت بود- بيان فرموده است.

نخست مى‌فرمايد: «سكرات و شدايد مرگ و حسرت از دست دادن همه چيز، بر آنها هجوم آورده است». (اجتمعت عليهم سكرة الموت و حسرة الفوت).

در واقع دو هجوم سنگين در آستانه مرگ به انسان مى‌شود؛ نخست: هجوم سكرات موت است، و آن حالتى است شبيه به گيجى مستى كه بر اثر فرا رسيدن مرگ، به انسان دست مى‌دهد و گاه بر عقل او چيره مى‌شود و او را در اضطراب و ناآرامى فوق العاده‌اى فرو مى‌برد.

و ديگر: حسرت از دست دادن تمام چيزهايى است كه در يك عمر طولانى براى گردآورى آنها زحمت كشيده و رنج‌ها تحمّل نموده است. امورى كه سخت به آن‌