شرح و تفسير بر زخم دلم مرهم نهاديد

بعضى از شارحان نهج البلاغه نقل كرده‌اند كه امام عليه السّلام اين خطبه را هنگامى بيان فرمود كه ميمنه (بخش راست لشكر) اهل عراق عقب‌نشينى كرد؛ سپس در يك ضدّ حمله، به جاى خود بازگشت و به «مالك اشتر» پيوست و «مالك» به اتّفاق آنها بر صفوف لشكر شام يورش برد و آنها را پراكنده ساخت. [1] هنگامى كه امام اين دو صحنه را مشاهده كرد، آنها را مخاطب ساخت و سخنان بالا را خطاب به آنها ايراد فرمود.

در جمله‌هاى كوتاه بالا امام عليه السّلام براى تشويق اين گروه از يارانش نخست به نقطه ضعف آنها اشاره كرده و بعد به جبران آن ضعف از ناحيه خودشان اشاره مى‌كند و گفتار خود را با انواع تشبيهات عميق و زيبا و كنايات پر معنا مى‌آميزد، تا عميق‌ترين اثر را در روح و جان آنها بگذارد و در آينده از آن پندگيرند و در برابر حملات دشمن پايمردى و استقامت بيشترى نشان دهند.

نخست مى‌فرمايد: «من فرار و هزيمت و كناره‌گيرى و عقب‌نشينى شما را از صفوف خودتان مشاهده كردم (و با چشم خود ديدم) كه فرومايگان خشن و اعراب باديه‌نشين شام، شما را به عقب‌نشينى وادار كردند». (و قد رأيت جولتكم‌ [2]، و

[1] «نصر بن مزاحم» در كتاب «صفّين» شأن ورود اين خطبه را به خوبى بيان كرده است. او مى‌گويد: در روز هفتم ماه صفر بود كه از روزهاى وحشتناك جنگ صفّين محسوب مى‌شد؛ در آن روز لشكر معاويه به بخشى از لشكر امير مؤمنان على عليه السّلام حمله كردند و آنها را عقب راندند؛ على عليه السّلام ناراحت شد و آنها را ملامت نمود و سپس آنها را تشويق به حمله نمود و به اتّفاق «مالك اشتر» حمله سريع و مؤثّرى كردند و دشمن را درهم كوبيدند و به عقب راندند؛ و آنگاه امام عليه السّلام خطبه مورد بحث را ايراد فرمود. (كتاب وقعه صفين، صفحه 243 تا 256، چاپ بصيرتى قم).

[2] «جوله» از مادّه «جولان» در اصل به معناى دور زدن در ميدان و مانند آن است؛ و گاه به معناى عقب‌نشينى، سپس بازگشت به ميدان و حمله به دشمن- كه يك حركت دورانى است- آمده و در كلام بالا به همين معنا است.