سپس مى‌افزايد: آنها در حالى در دادگاه عدل الهى حاضر مى‌شوند كه «عرق (از سرو رويشان فرو مى‌ريزد به گونه‌اى كه) بر دهانشان لجام زده، و لرزش زمين تمام اندامشان را مى‌لرزاند». (قد ألجمهم العرق، و رجفت‌ [1] بهم الأرض).

آيا اين عرق ريزان شديد، به خاطر گرمى فضاى محشر است، يا از شدّت شرمندگى و خجالت، و يا هر دو؟! و نيز لرزش زمين آيا به خاطر اعمال آنهاست، يا طبيعت دادگاه عدل الهى اين چنين است، تا همه به فكر خويش باشند و به آنچه انجام داده‌اند بى كم و كاست اعتراف كنند؟! هر چه باشد محيط رعب‌آور عجيبى است.

در آيات و روايات اسلامى نيز اشارات زيادى به عوامل و اسباب وحشت‌زاى روز محشر شده است. (خداوند همه ما را حفظ كند و در آن روز، مشمول الطاف كريمانه‌اش قرار دهد!).

بعضى از شارحان نهج البلاغه در اينجا- مانند بسيارى ديگر از موارد- اصرار دارند كه الفاظ بالا را كنايه از امور باطنى و روحانى بدانند؛ در حالى كه هيچ نيازى به اين گونه تأويلها كه شاهد و قرينه‌اى ندارد، نيست و اگر ما باب اين گونه تأويلات را در آيات و روايات بگشاييم، باب «تفسير به رأى» گشوده مى‌شود و هر كس آنچه را تمايل به آن دارد، از آيات و روايات مى‌فهمد و به شيوه بعضى از روشنفكر نمايان «قرائت‌هاى جديد در آيات و روايات» شروع مى‌شود، در اين صورت مسلّم است كه اصالت همه متون مذهبى مخدوش مى‌گردد و چيزى براى استدلال بر مسايل عقيدتى و عملى باقى نمى‌ماند.

امام عليه السّلام در پايان اين بخش، به يكى ديگر از مشكلات عظيم صحنه قيامت اشاره كرده، مى‌فرمايد: «بهترين حال براى كسانى كه در عرصه محشر حاضرند، حال كسى‌

[1] «رجف» از مادّه «رجف» (بر وزن ربط) به معناى اضطراب و لرزه شديد است و از آنجا كه اخبار فتنه‌انگيز، مايه اضطراب جامعه مى‌شود، به آن «اراجيف» مى‌گويند.