سازد». (فلبثتم بعده ما شاء اللّه حتّى يطلع اللّه لكم من يجمعكم، و يضمّ نشركم).

در اينكه اين جمله‌ها اشاره به قيام كيست؟ «مفسّران نهج البلاغه» دو احتمال داده‌اند: بعضى آن را اشاره به قيام حضرت مهدى عليه السّلام مى‌دانند و بعضى ديگر، به قيام بنى عبّاس؛ كه زندگى ننگين بنى اميّه را به طور كامل در هم پيچيدند و سايه شوم آن گروه ظالم و فاسد و مفسد را، از سر مسلمين كم كردند؛ هر چند خود آنها به شكل ديگرى جنايات را آغاز نمودند.

ولى تفسير اوّل بسيار مناسبتر است؛ چرا كه بنى عبّاس شايسته اين تعبيرات در كلام امام عليه السّلام نبودند و مظالم آنها بر شيعيان على عليه السّلام و مردم عراق، كمتر از مظالم بنى اميّه نبود. اضافه بر اين، سخن در كسى است كه پرچمدار حق باشد و به يقين بنى عبّاس پرچمدار باطل بودند! اين احتمال نيز در تفسير جمله بالا داده شده كه منظور از اجتماع ياران حضرت بر گرد فرد يا افرادى در آينده، تنها اجتماعى سياسى و نظامى نيست؛ بلكه اجتماع فكرى و فرهنگى را نيز شامل مى‌شود و اين معنا در زمان امام باقر و امام صادق و امام على بن موسى الرضا عليهم السّلام تحقّق يافت و جمله‌هاى آخر اين خطبه را، گواهى بر اين معنا گرفته‌اند.

ولى با توجّه به ناهماهنگى اين تفسير با جمله‌هاى پيشين كه از اجتماع سياسى و نظامى سخن مى‌گويد، اين احتمال بعيد به نظر مى‌رسد.

ولى به هر حال، هدف از بيان اين جمله نفى آن چيزى است كه غالبا بعد از شكست‌ها بر افكار چيره مى‌شود و آن يأس و نوميدى و بدبينى است. مى‌فرمايد:

اين موج به هر حال گذرا است و آينده‌اى روشن براى جامعه اسلامى در پيش است؛ نگران نباشيد! در تأييد همين سخن، در جمله‌هاى بعد مى‌افزايد: «بنابر اين، به چيزى كه نيامده‌