فرزند بود كه شش نفر از آنها را به منزله دست راست خود قرار داده بود و چهار نفر را به منزله دست چپ؛ ولى بعدا فرزندان او به شدّت از هم دور و پراكنده شدند و هر كدام در گوشه‌اى زندگى كرد و قبيله‌اى از او بوجود آمد؛ سپس پراكندگى آنها به عنوان يك ضرب المثل، معروف شد. [1] به هر حال، جمله‌هاى بالا به خوبى نشان مى‌دهد كه امام نخست به نصيحت آنها با كلمات حكمت آميز و مواعظ سودمند پرداخت و گفتنى‌ها را با منطق صحيح به آنها گفت و تا آنجا كه مى‌شد مدارا كرد و اگر تعبيرات تند و شديدى در اين خطبه نسبت به آنها مى‌بينيم، همه بعد از سخنان حكيمانه و اندرزهاى مشفقانه بوده است؛ و اين، در زمانى كه طرف مقابل به قدرى لجوج و خيره سر است كه جز با شلّاق عتاب و تازيانه‌هاى ملامت و سرزنش از خواب غفلت بيدار نمى‌شود! سپس در ادامه اين سخن مى‌فرمايد: « (شما اندرزهاى بليغ مرا مى‌شنويد، ولى) به مجالس خود باز مى‌گرديد و يكديگر را از اين مواعظ فريب مى‌دهيد (و آثار سخنان من را خنثى مى‌كنيد)» (ترجعون إلى مجالسكم، و تتخادعون عن مواعظكم).

به همين دليل، من «صبحگاهان شما را مستقيم مى‌سازم، ولى شامگاهان همچون كمان خميده سخت و محكمى كه نه كسى قدرت صاف كردن آن را دارد و نه خودش قابليّت صاف شدن را، به سوى من باز مى‌گرديد!» (أقوّمكم غدوة، و ترجعون إليّ عشيّة، كظهر الحنيّة [2]، عجز المقوّم، و أعضل‌ [3] المقوّم).

اين جمله‌ها اشاره به نكته مهمّى دارد و آن اينكه: منافقان زيادى در ميان اهل عراق بودند كه براى خنثى كردن تأثير كلام امام كوشش مى‌كردند؛ هنگامى كه نزد

[1] «ايادى» جمع «ايدى» و آن نيز به نوبه خود جمع «يد» به معناى دست مى‌باشد، هر چند «ايادى» غالبا در غير اين معنا استعمال مى‌شود.

[2] «حنيّة» به معناى كمان است، به سبب اينكه منحنى مى‌باشد.

[3] «أعضل» از ماده «اعضال» به معناى شدّت و پيچيدگى است.