ناپايدارى امور و بلاى جهل حيران و سرگردان بودند». (و استخفّتهم الجاهليّة الجهلاء؛ حيارى في زلزال من الأمر، و بلاء من الجهل).

به اين ترتيب، ريشه اصلّى بدبختى آنها جهل و گمراهى و هوا پرستى و فتنه‌گرى و تكّبر بود؛ صفات زشت و ناپسندى كه هر يك از آنها در جامعه‌اى پيدا شود، براى سقوط آن كافى است؛ تا چه رسد كه همه آنها يكجا جمع باشد! از اينجا روشن مى‌شود كه مشكلات عصر جاهليّت تا چه اندازه زياد، و پيچيده و نگران كننده بود و نيز روشن مى‌شود كسى كه بر آنها غلبه يافت، به يقين مؤيّد به تأييدات الهى و امدادهاى غيبى بوده است.

در پايان اين خطبه، به برنامه‌هاى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله اشاره كرده و در جمله‌هاى كوتاهى حقّ سخن را ادا مى‌كند؛ مى‌فرمايد: «در اين هنگام، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در نصيحت آنها نهايت كوشش را به خرج داد، (و با سخنان دلنشين و منطقى و حساب شده خود و استمداد از وحى آسمانى، به تدريج در آنها نفوذ كرد!)». (فبالغ صلّى اللّه عليه و آله في النّصيحة).

«و در راه راست حركت مى‌نمود (و مردم را به دنبال خود به حركت وامى‌داشت) و به سوى حكمت و دانش و موعظه نيكو دعوت مى‌كرد». (و مضى على الطّريقة و دعا إلى الحكمة، و الموعظة الحسنة).

در واقع، ابزار پيشرفت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در چهار چيز خلاصه شده: نخست، نصيحت و خيرخواهى، به طورى كه مردم باور كرده بودند او براى نجات آنها تلاش مى‌كند. سپس، اهل عمل بودن كه خود بر طريقه‌اى گام برمى‌داشت كه به آن دعوت كرده بود و سوم، مردمى را كه گرفتار جاهليّت سخت و بلاى نادانى و حيرت و سرگردانى بودند به علم و دانش فرا خواند و سرانجام، به مواعظ حسنه و خطابه‌هاى عاطفى كه در اعماق قلب نفوذ مى‌كرد، دعوت نمود.

جمعى از «شارحان نهج البلاغه» براى دو جمله اخير، تفسير ديگرى ذكر كرده‌اند و