هر مورچه، و ناله هر صاحب اندوه و غمى اطلاع دارد». (و مثقال كلّ ذرّة، و هماهم‌ [1] كلّ نفس هامّة [2]).

و از آنجا توجّه خود را به درختان و ميوه‌ها و انسان‌ها و نطفه‌ها كه شباهت زيادى با هم دارند، معطوف مى‌دارد و مى‌فرمايد: «او آنچه از ميوه‌ها بر شاخه‌هاى درختان قرار گرفته و برگ‌هايى كه روى زمين ريخته مى‌شود، و قرارگاه نطفه، يا جمع شدن خون و مضغه‌ها يا پرورش يافتن انسان و ساير مخلوقات و مبدء آفرينش آنها، آرى! از همه اينها و تمام جزئيّات آن و اسرار درون و برون آنها، به خوبى آگاه است». (و ما عليها من ثمر شجرة، أو ساقط ورقة، أو قرارة نطفة، أو نقاعة [3] دم و مضغة، أو ناشئة خلق و سلالة).

در قسمت پايانى اين بخش از خطبه، امام عليه السّلام به نكته مهمّى اشاره مى‌فرمايد و آن اينكه ممكن است با توجّه به گستردگى فوق العاده امورى كه امام عليه السّلام در اين خطبه به آن اشاره فرموده، كه تمام ذرّات زمين و آسمان و موجودات جاندار و بى‌جان، همه و همه را شامل مى‌شود، به گونه‌اى كه هيچ كس با هيچ وسيله‌اى نمى‌تواند آن را در حساب آورد و بر آن احاطه پيدا كند؛ آرى با اين گستردگى، ممكن است اين سؤال پيش آيد كه آيا علم خداوند به اين امور مشكلى براى ذات پاكش ايجاد نمى‌كند؟ زيرا انسانها براى احاطه به بخش بسيار بسيار كوچكى از حوادث و اسرار اين جهان، گرفتار مشقّت و دردسر مى‌شوند.

[1] «هماهم» جمع «همهمه» به معناى رفت و آمد صدا در گلو و سينه است و به معناى ناله آهسته برخاسته از اندوه نيز آمده است.

[2] «هامة» به گفته بعضى از مفسّران نهج البلاغه كسى است كه داراى همّت بلند است و گاه به معناى اشخاص غمگين (از مادّه «هم» به معناى غم) آمده است و در جمله بالا مناسب همين است.

[3] «نقاعه» از مادّه «نقع» (بر وزن نفع) به معناى جمع شدن آب و مانند آن در جايى است و «نقاعة دم» به معناى حفره‌اى است كه خون در آن جمع مى‌شود و در اينجا اشاره به رحم مادر است و بعضى گفته‌اند: در اينجا به معناى «علقه» است.