شرح و تفسير

هم دور است و نزديك، هم بالا و پايين!

در نخستين بخش اين خطبه شريفه «غرّاء» امام عليه السّلام حمد و ثناى الهى را به جا مى‌آورد و درود بر پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله مى‌فرستد و هر يك را با اوصافى قرين مى‌سازد كه عمق خاصّى به حمد و درود مى‌بخشد و لطايفى در اوصاف و صفات خدا و نعت پيغمبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله بيان مى‌فرمايد.

نخست خداوند را به خاطر چهار وصف از اوصافش مورد ستايش قرار مى‌دهد و مى‌گويد: «ستايش مخصوص خداوندى است، كه با قدرتش برترى يافته و با نعمتش به بندگان نزديك شده، خداوندى كه بخشنده هر غنيمت و فضلى است و بر طرف كننده هر بلا و مصيبتى.» الحمد للّه الّذي علا بحوله‌ [1]، و دنا بطوله‌ [2]، مانح‌ [3] كلّ غنيمة و فضل، و كاشف كلّ عظيمة و أزل‌ [4].

مى‌دانيم اوصاف خدا، بر خلاف اوصاف محدود بندگان است، او هم قريب است و هم بعيد، هم ظاهر است و هم پنهان و هم داراى صفات ديگرى كه به خاطر تضادّش در بندگان جمع نمى‌شود، ولى در ذات بى‌نهايت او جمع است.

[1] «حول» در اصل به معناى تغيير چيزى و جدا شدن آن از ديگرى است و «حائل» را بدين جهت حائل گويند كه ميان دو چيز جدايى مى‌اندازد. اين واژه هنگامى كه در مورد خداوند به كار مى‌رود، مفهومش اين است كه او توانايى دارد هر گونه خطر و مانع را از بندگانش مرتفع سازد و ميان حوادث دردناك و آنها، مانع برقرار سازد. همين معنا در جمله: «لا حول و لا قوّة إلّا باللّه» آمده است كه اشاره به اين حقيقت است: «براى رسيدن به هر مقصودى، نيروى محرّك و قدرت بر انجام كار، از ناحيه او است و برطرف كننده موانع نيز او مى‌باشد.»

[2] «طول» (بر وزن قول) به معناى نعمت است و از مادّه «طول» (بر وزن نور) گرفته شده كه امتداد چيزى را بيان مى‌كند و از آنجا كه نعمتها، امتداد وجودى بخشنده نعمت است، اين واژه بر آن اطلاق شده است.

[3] «مانح» از مادّه «منح» (بر وزن منع) در اصل به معناى بخشيدن شير و پشم و نوزادهاى حيوان، به كسى است، سپس به هر گونه بخششى اطلاق شده است به طورى كه ارباب لغت مى‌گويند «منح» به معناى عطا است.

[4] «ازل» (بر وزن بذل) در اصل به معناى تنگى است و سپس به هر گونه بلا و مصيبت و مشكلى اطلاق شده است. به دروغ نيز «ازل» گفته مى‌شود. در خطبه بالا، به معناى مصيبت و مشكلات است.