نيافت.» [1] حضرت، سپس در تعقيب سخنش، مردم را به چند موضوع مهم سفارش مى‌كند:

نخست، به تقوا و پرهيزكارى، گوشزدشان مى‌كند و مى‌فرمايد: «اى بندگان خدا! تقواى الهى پيشه كنيد! (فاتّقوا اللّه! عباد اللّه!) تقوا- كه همان حالت خدا ترسى باطنى و جهت‌گيرى معنوى و درونى در مخالفت با گناه و توجّه به طاعت پروردگار است- سرچشمه اصلى تمام نيكى‌ها و خوبى‌ها است و به همين دليل، در همه جا، به عنوان مقدمه‌اى براى ساير توصيه‌هاى مهم اخلاقى و اجتماعى و دينى، بر آن تأكيد مى‌شود.

حضرت، در توصيه دوم مى‌فرمايد: «از خدا، به سوى او فرار كنيد! (از غضب و سخط او به سوى رحمت، و از عصيانش، به سوى اطاعت، و از عذابش، به سوى ثواب، و از نغمتش به سوى نعمت) (و فرّوا الى اللّه من اللّه).

اين تعبير، اشاره لطيفى به مسأله توحيد افعالى است، چرا كه انسان، هر مشكلى در اين جهان پيدا مى‌كند، از ناحيه اعمال او و آثارى است كه خدا، براى آن اعمال قرار داده است. پس، مشكلاتش، به يك معنا، از سوى او است و مجازاتى است از ناحيه او، لذا انسان، براى حلّ اين مشكلات، راهى جز اين ندارد كه به سوى او فرار كند، زيرا «لا مؤثّر فى الوجود الّا اللّه» و هر خير و بركت و نجاتى كه هست، از ناحيه او است.

قرآن مجيد نيز در باره گروهى از گنهكاران كه مشمول سخط و غضب الهى واقع شده بودند، مى‌فرمايد: «وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَيْهِ»، دانستند كه پناهگاهى از خدا، جز به سوى او نيست. [2] اين نكته، جالب است كه انسان، در زندگى معمولى، هنگامى كه از كسى يا چيزى وحشت مى‌كند، به شخص ديگرى يا چيز ديگرى پناه مى‌برد، ولى در مورد

[1] خطبه 104.

[2] سوره توبه، آيه 118.