پيوسته از درون مى‌سوزند و دل‌هايشان مملوّ از جراحات است.

بعضى از شارحان نهج البلاغه، جمله‌ «قلوبهم قرحة» را اشاره به خوف خدا دانسته‌اند [1] در حالى كه قرينه كلام نشان مى‌دهد كه اين جراحات قلبى و روحى، به خاطر فسادى است كه قادر به نابودى آن نيستند.

ممكن است در اينجا كسانى گمان برند كه اين ناتوانى و ضعف و سكوت و تقيّه نتيجه كارهاى خودشان است كه به موقع قيام نكردند و فرياد نكشيدند، لذا امام عليه السّلام در ذيل اين سخن، با چند جمله اين اشتباه را به طور كامل برطرف مى‌سازد. او مى‌فرمايد: «آنها (در ميدان نصيحت و اندرز) آن قدر نصيحت كرده‌اند كه خسته شده‌اند و آن قدر تحت فشار قرار گرفته‌اند كه ناتوان گشته‌اند و (در ميدان نبرد) آن قدر كشته داده‌اند كه به كمى گراييده‌اند، قد وعظوا حتّى ملّوا و قهروا حتّي ذلّوا، و قتلوا حتّى قلّوا.» آرى آنها جهاد را در تمام شاخه‌هايش تجربه كرده‌اند از دل فرياد كشيده‌اند، با بيان منطقى اندرز داده‌اند و در مبارزه مسلّحانه قربانى‌ها تقديم كرده‌اند تا آنجا كه بسيارى از نفرات خود را از دست داده‌اند، چرا كه يار و ياورى نداشته و توازن قوا، در ميان آنها و دشمن به هيچ وجه برقرار نبوده است.

تا آنجا كه اميد پيروزى داشته‌اند و احتمال ريشه‌كن كردن فساد مى‌داده‌اند جنگيده‌اند و سپس براى حفظ باقى مانده اندك به تقيّه پناه برده‌اند جمله‌ «قتلوا حتّى قلّوا» به اين معنا نيست كه همه آنها كشته شده‌اند تا كم گشته‌اند، بلكه به اين معنا است كه گروهى از آنها شهيد گشته و گروه اندكى باقى مانده‌اند. به اصطلاح اين جمله از قبيل اسناد اوصاف جزء به كلّ است.

در اينجا اين سؤال پيش مى‌آيد كه تقسيم بندى اين گروه‌ها مربوط به كدام زمان است، در حالى كه امام عليه السّلام با قدرت و قوّت بر جامعه خود حكومت مى‌كرد؟

[1] شرح نهج البلاغه، ابن ميثم و شرح نهج البلاغه، علامه خويى و فى ظلال محمد جواد مغنيه، ذيل عبارت مورد بحث.