را نداشت. تنها خدا مى‌داند و آن امام بزرگوار كه در آن لحظات بر مولا چه گذشت.

ابن ابى‌الحديد در شرح نهج‌البلاغه‌ خود در پايان اين سخن مى‌گويد: اين كلام امام عليه السلام كه به «كميل» مى‌گويد: «هر زمان كه مى‌خواهى باز گرد» از لطيف‌ترين كلمات و بهترين آداب است، زيرا آمرانه نمى‌فرمايد برگرد، بلكه مى‌گويد: هرگاه بخواهى. تا بدين وسيله «كميل» را از ذلت تحت فرمان بودن به عزت اراده و اختيار برساند. [1]

به راستى مجموعه اين كلام امام عليه السلام دست هر خواننده و شنونده‌اى را مى‌گيرد و به سوى عالمى مملو از معنويت و نور مى‌برد. صفات اولياى خدا و پيشگامانِ راه تقرب به پروردگار را در عباراتى كوتاه و بسيار پرمعنا شرح مى‌دهد و چيزى را در اين زمينه فروگذار نمى‌كند تا كسانى كه آماده پيمودن راهند، در اين مسير قدم بگذارند و با هدايت‌هاى الهى كه بر زبان اين بنده خاص پروردگار جارى شده به سوى مقصد يعنى قرب الى الله پيش روند.

جاذبه اين سخن به قدرى زياد است كه در كلمات علماى شيعه و اهل سنت، محدث و مورخ و مفسر بازتاب گسترده‌اى پيدا كرده و در بسيارى از كتاب‌ها با عظمت از آن ياد كرده‌اند.

مرحوم علامه مجلسى در پايان اين سخن مى‌گويد: سزاوار است كه آگاهان، هر روز در اين كلام با نظر موشكافانه بنگرند (و از فوايد آن بهره گيرند). [2]

نكته‌ها:

1. نظر امام عليه السلام در اين كلمات به كيست؟

همان‌گونه كه قبلًا اشاره كرديم، اوصافى را كه امام عليه السلام در ذيل اين كلام نورانى‌

[1]. شرح نهج‌البلاغه ابن ابى‌الحديد، ج 18، ص 352.

[2]. بحارالانوار، ج 1، ص 194.