ثانياً ابراز صفات مخفى و پنهان اشكال دارد اما صفات آشكار كه افراد نمونه‌هاى آن را در اين قبايل آشكارا ديده بودند، بيان آن بى‌اشكال است؛ مثلا در طايفه بنى عبد شمس چهره‌هايى همچون «ابو سفيان» و فرزندانش و همچون همسر آلوده و زشت‌كارش «هند» را مى‌ديدند.

سؤال ديگر اينكه در عصر جاهليت، عرب به افراد قبيله خود افتخار مى‌كردند و حتى كثرت جمعيت خود را به رخ ديگرى مى‌كشيدند؛ ولى با ظهور اسلام اين تفاخر به انساب جاهلى از ميان رفت. چگونه امير مؤمنان على عليه السلام در اينجا ويژگى‌هاى قبايل قريش و برترى بنى‌هاشم را بيان مى‌كند؟

پاسخ آن است كه عرب جاهلى بر ارزش‌هاى اخلاقى تكيه نمى‌كرد، بلكه روى تعداد و كثرت و پاره‌اى از صفات زشت مانند غارت‌گر بودن تكيه داشت و اصولًا دفاع از قبيله، دفاعى بى‌چون و چرا و بى قيد و شرط و تعصب‌آميز بود نه براى ارزش‌هاى اخلاقى آنها. امام عليه السلام نيز در اينجا تكيه بر ويژگى‌هاى اخلاقى مى‌كند.

بارالها! تو را سپاس مى‌گوييم كه توفيق رحمت فرمودى دوازدهمين جلد شرح نهج‌البلاغه مولاى متقيان اميرمؤمنان على عليه السلام را مقارن ايام غدير به پايان رسانديم و از غدير پرفيض كلمات حكيمانه آن حضرت خود و ديگران را سيراب كرديم.

خداوندا! توفيق عمل به اين سخنان نورانى را نيز مرحمت فرما و عنايت خود را كامل بگردان. آمين يا رب العالمين‌

پايان جلد دوازدهم‌

ذى‌الحجة 1430 مطابق آذر ماه 1388