اگر علاقه من به هنگام پيكار با دشمن به شهادت نبود و خود را براى مرگ در راه خدا آماده نساخته بودم، دوست داشتم حتى يك روز با اين مردم روبه‌رو نشوم و هرگز آنها را ملاقات نكنم.

شرح و تفسير گله شديد از مردم سست عنصر

همان‌گونه كه در عنوان نامه آمد، مخاطب امام عليه السلام در اين نامه عبداللَّه بن عباس است كه در آن زمان والى امام عليه السلام بر بصره بود. امام عليه السلام در آغاز اين نامه خبر اشغال مصر به وسيله لشكر معاويه و شهادت محمد بن ابى‌بكر را به او مى‌دهد و مى‌فرمايد: «اما بعد (از ثنا و حمد الهى) مصر (با نهايت تأسف به دست دشمن) افتاد و محمد بن ابى‌بكر كه رحمت خدا بر او باد به شهادت رسيد! ما اين مصيبت را به حساب خداوند مى‌گذاريم و اجر آن را از او مسئلت داريم»؛

(أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ مِصْرَ قَدِ افْتُتِحَتْ، وَمُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ- رَحِمَهُ اللَّهُ- قَدِ اسْتُشْهِدَ، فَعِنْدَاللَّهِ نَحْتَسِبُهُ‌ [1]).

آن‌گاه مى‌افزايد: «او فرزندى خيرخواه و كارگزارى تلاش‌گر و كوشا و شمشيرى برنده و قاطع و ستونى حافظ و مدافع بود»؛

(وَلَداً [2] نَاصِحاً وَعَامِلًا

كَادِحاً [3]، وَسَيْفاً قَاطِعاً، وَرُكْناً دَافِعاً).

[1]. «نحتسب» از ريشه «احتساب» و «حسبة» به معناى اجر گرفته شده است، بنابراين «احتساب» به معناى طلب اجر است، هرچند احتساب در اصل به معناى اين است كه كارى را به حساب خدا بگذارند و معناى التزامى آن، از خدا پاداش طلبيدن است (براى آگاهى بيشتر به كتاب مقاييس اللغة و لسان العرب مراجعه كنيد).

[2]. بعضى منصوب بودن «ولداً» را به عنوان عطف بيان و بعضى به عنوان بدل از ضمير مفعولى «نحتسبه» گرفته‌اند ولى مفعول دوم نحتسب نمى‌تواند باشد، زيرا معناى جمله عوض مى‌شود.

[3]. «كادح» به معناى تلاش‌گر و سخت‌كوش است از ريشه «كدْح» بر وزن «مدح» به معناى سخت كوشيدن گرفته شده.