تعبير به‌

«ظُلُمات و شُبُهات»

اشاره به كارهايى همچون مطرح كردن قتل عثمان و دفاع از او و برافراشتن پيراهن خونينى به نام پيراهن عثمان و شورانيدن مردم با اين شگرد و فريب، بر ضد خليفه و جانشين به حق پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله امير مؤمنان على عليه السلام است. كار اين شبهه افكنى به جايى رسيد كه مردم ساليان دراز امير مؤمنان على عليه السلام را (العياذ باللَّه) لعنت مى‌كردند و بر فراز منابر سب و دشنام مى‌دادند. چه ظلمتى از اين فراگيرتر و چه شبهه‌اى از اين وحشتناك‌تر.

آن‌گاه امام عليه السلام به نتيجه اين خدعه‌ها، نيرنگ‌ها و شبهه افكنى‌ها اشاره كرده مى‌افزايد: «اين سبب شد كه آنها از حق باز گردند و به دوران گذشته (جاهليّت) روى آورند به حق پشت كنند و (همچون عرب جاهلى) به حسب و نسب و تفاخرات قومى تكيه نمايند»؛

(فَجَازُوا [1] عَنْ وِجْهَتِهِمْ، وَنَكَصُوا [2] عَلَى‌ أَعْقَابِهِمْ،

تَوَلَّوْا عَلَى‌ أَدْبَارِهِمْ، وَعَوَّلُوا [3] عَلَى‌ أَحْسَابِهِمْ‌ [4]).

مى‌دانيم معاويه خود از بازماندگان عصر جاهليّت است؛ پدرش ابوسفيان دشمن شماره يك اسلام و پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله بود و اكثر فتنه‌ها و جنگ‌ها را بر ضد اسلام رهبرى مى‌كرد؛ ابوسفيان ايمان آوردنش ظاهرى بود و انتظار روزى را مى‌كشيد كه بنى‌اميّه حكومت اسلامى را قبضه كنند و بر جاى پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله تكيه زنند و با نقشه‌هاى خود مردم را به ارزش‌هاى عصر جاهليّت بازگردانند.

تاريخ مى‌گويد آنان تا حد زيادى به اين امر موفق شدند و اگر جريان عاشورا و كربلا و بيدارى مسلمانان در سايه اين حوادث نبود و حكومت آنان بيش از هشتاد سال ادامه يافته بود معلوم نبود چه بر سر اسلام مى‌آمد.

[1]. «جازوا» از ريشه «جواز» به معناى عبور و عدول كردن گرفته شده است.

[2]. «نكصوا» از ريشه «نكوص» به معناى بازگشت و رجوع است.

[3]. «عولوا» از ريشه تعويل به معناى اعتماد كردن است.

[4]. «احساب» جمع «حسب» بر وزن «نسب» گاه به معناى فضايل و افتخارات پدران و نياكان مى‌آيد و گاه به معناى صفات برجسته‌اى آمده كه در خود انسان است مانند شجاعت و سخاوت و علم و معرفت.