«أَتَانٍ دَبِرَةٍ»

به چهارپايى گفته مى‌شود كه از كثرت كار و زحمت كشيدن پشت او مجروح شده و به همين دليل نسبت به تغذيه بى‌ميل است (توجّه داشته باشيد كه در بعضى از نسخه‌هاى نهج‌البلاغه اين جمله و جمله بعد نيامده است و جمعى از شارحان نيز به تفسير آن نپرداخته‌اند).

در پايان اين بخش، امام عليه السلام براى اينكه بى‌ارزش بودن دنيا در نظرش را كاملًا براى همگان مجسم كند تعبير پرمعنايى دارد مى‌فرمايد: «اين دنيا در چشم من بى‌ارزش‌تر و خوارتر از شيره تلخ درخت بلوط است!»؛

(وَلَهِيَ فِي عَيْنِي أَوْهَى وَأَوْهَنُ مِنْ عَفْصَةٍ [1] مَقِرَةٍ [2]).

توضيح اينكه درخت بلوط انواع و اقسامى دارد؛ يكى از آنها داراى ميوه تلخى است كه در فارسى به آن «مازو» مى‌گويند كه هم تلخ است و هم گَس و به دليل گس بودن در دباغى براى محكم ساختن چرم از آن استفاده مى‌كنند.

بديهى است خوردن چنين دانه‌اى بسيار ناگوار و تنفر آميز است و هر كس در دهان بگذارد فوراً آن را بيرون مى‌افكند. اين تشبيه يكى از رساترين تشبيهات نهج‌البلاغه درباره دنياست كه امام عليه السلام باطن و حقيقت آن را در قالب اين مثال مجسم ساخته است و قريب به آن در عبارات ديگر نهج‌البلاغه خواهد آمد.

[1]. «عَفْصَة» گاه به درخت بلوط گفته مى‌شود و گاه به ثمره آن كه مازو نام دارد و اين ماده شيرابه‌اى است كه از آن ترشح مى‌كند و علاوه بر تلخى حالت قابضيت دارد.

[2]. «مَقِر» گاه به معناى تلخ و گاه به معناى ترش مى‌آيد و در اينجا همان معناى تلخى مراد است و تأكيدى است بر مفهوم «عَفْصَة».