در پايان خطبه، امام (ع) از اين گونه افراد كه به قرآن مجيد پشت كرده و معروف در نظرشان منكر، و منكر در نظرشان معروف است به خدا شكايت مى‌كند.

بنا بر اين، خطبه در سه بخش خلاصه مى‌شود: بخش اوّل و دوّم، توصيف اين دو گروه گمراه است، و بخش سوّم، مشتمل بر شكايت به خداوند از آنها و امثال آنان است.

شرح و تفسير

منفورترين خلايق چه كسانى هستند؟

امام (ع) در اين بخش از كلامش، نخست به تقسيم كردن مبغوض‌ترين خلايق خداوند به دو گروه پرداخته، مى‌فرمايد: «دو نفر در پيشگاه خداوند از همه مخلوقات الهى مبغوض‌تر و منفورترند» (انّ ابغض الخلائق الى اللّه رجلان).

بديهى است حبّ و بغض به آن گونه كه در انسانهاست در مورد خداوند مفهوم ندارد، زيرا اين حبّ و بغض از قبيل حالات و دگرگونيهايى است كه در روح و جان انسان بر اثر تمايل و نفرت نسبت به امورى پيدا مى‌شود، امّا در مورد خداوند حبّ به معنى مشمول رحمت ساختن و بغض به معنى دور نمودن از رحمت است.

سپس به توصيف گويايى از گروه اوّل، يعنى حاكمان يا عالمان هواپرست مى‌پردازد، و قبل از هر چيز به ريشه اصلى بدبختى آنها اشاره كرده، مى‌فرمايد:

«او كسى است كه خداوند وى را به حال خود واگذارده است!» (رجل وكله اللّه الى نفسه).

تمام ممكنات و از جمله انسانها آن چنان به ذات پاك خدا وابسته‌اند كه اگر لحظه‌اى رابطه آنان از او قطع شود همگى فانى و نابود مى‌شوند. توجّه به اين‌