نيست، از دير زمانى چنين بوده است!» (فلئن امر الباطل لقديما فعل).

«و اگر حق و پيروانش كم باشند (نگران نباشيد) چه بسا افزوده گردند و بر لشكر باطل پيروز شوند!» (و لئن قلّ الحقّ فلربّما و لعلّ).

داستان «حق و باطل» و مبارزه اين دو با يكديگر در طول تاريخ انسانى و ابزار اين مبارزه و نتايج آن، داستان بسيار دامنه‌دارى است كه در شرح خطبه‌هاى ديگر كه تناسب بيشترى با اين موضوع دارد به خواست خدا خواهد آمد. آنچه در اين جا لازم است بر آن تكيه شود و نظر مولا امير مؤمنان على (ع) در اين عبارت نيز متوجّه آن است، اين است كه نه كثرت طرفداران باطل بايد انسان را به وحشت بيندازد و نه كمى طرفداران حق او را مأيوس كند، چرا كه غالبا در طول تاريخ حاميان باطل فزونى داشته‌اند و بسيار شده كه گروه اندك طرفداران حق بر انبوه حاميان باطل پيروز شده‌اند، همان گونه كه قرآن از زبان پيروان «طالوت»، فرمانده لشكر بنى اسرائيل، مى‌گويد: «كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ»، چه بسيار گروههاى كوچكى كه به فرمان خدا بر گروههاى عظيمى پيروز شدند»! [1] همين معنى در قالب ديگرى در آيه ديگر به روشنى بيان شده است، مى‌فرمايد: «قُلْ لا يَسْتَوِي الْخَبِيثُ وَ الطَّيِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَكَ كَثْرَةُ الْخَبِيثِ»، بگو (هيچ گاه) ناپاك و پاك مساوى نيستند، هر چند فزونى ناپاكها تو را به شگفتى اندازد»! [2] همين معنى در خطبه‌هاى ديگر نهج البلاغه با صراحت تمام نيز آمده است، چنان كه در خطبه 201 مى‌خوانيم: «ايّها النّاس لا تستوحشوا في طريق الهدى لقلّة اهله، اى مردم در طريق هدايت (و حق و حقيقت) از كمى نفرات هرگز وحشت نكنيد»! ولى بايد توجّه داشت كه اين فزونى نفرات نه دليل حقّانيّت است و نه پيروزى و نجات، بلكه در منطق قرآن و احاديث اسلامى و منطق صاحبنظران، مدار بر

[1] سوره بقره، آيه 249.

[2] سوره مائده، آيه 100.