جايى رسيد كه شيطان با چشم آنها نگاه كرد و با زبانشان سخن گفت» (فنظر باعينهم، و نطق بالسنتهم).

يعنى سرانجام اين تخم شيطانى كه مبدّل به جوجه شده بود و پرورش يافت و قوى شد، تبديل به شيطانى مى‌شود متّحد با آنها، يعنى در تمام اعضاى آنها نفوذ مى‌كند به طورى كه صاحب شخصيت دوگانه‌اى مى‌شوند. از يك نظر انسانند و از يك نظر شيطان، ظاهرشان شبيه انسانهاست، امّا باطنشان شيطانى است. چشم و گوش و زبان و دست و پاى آنها همه به فرمان شيطان است و طبيعى است كه همه چيز را به رنگ شيطانى مى‌بينند و گوششان آماده شنيدن نغمه‌هاى شيطان است.

در چهارمين مرحله، به نتيجه نهايى اين سير انحرافى تدريجى پرداخته، مى‌فرمايد: هنگامى كه به اينجا رسيدند، شيطان «آنها را بر مركب لغزشها و گناهان سوار كرد (مركبى كه آنها را به سوى انواع معاصى كبيره و كفر و ضلالت مى‌كشاند)، و سخنان فاسد و هزل و باطل را در نظر آنان زينت بخشيد» (فركب بهم الزّلل، و زيّن لهم الخطل). [1] اين سخن شبيه همان چيزى است كه امام (ع) در كلام نورانى ديگرى مى‌فرمايد:

«الا و انّ الخطايا خيل شمس حمل عليها اهلها، آگاه باشيد گناهان و خطاها همچون مركب‌هاى سركش و لجام گسيخته‌اند كه گناهكاران، بر آن سوار مى‌شوند»! [2] در پنجمين و آخرين مرحله، مى‌فرمايد: «اعمال آنها اعمال كسى است كه شيطان او را در سلطه خود شريك ساخته و سخنان باطل را بر زبان او نهاده است» (فعل‌

[1] اين تفسير بنا بر اين است كه «حرف باء» در «بهم» براى تعديه باشد ولى اگر «باء» را به معنى «استعانت» تفسير كنيم، مفهوم جمله اين مى‌شود كه شيطان به كمك آنها خودش بر مركب خطا و لغزش سوار مى‌شود، ولى با توجّه به جمله «و زيّن لهم الخطل» و فاء تفريع فركب تفسير اوّل مناسب‌تر به نظر مى‌رسد. (دقّت كنيد)

[2] خطبه 16 نهج البلاغه.