انسان يك مشت خاك چسبنده بيش نبوده است.

زيرا مبدأ آفرينش انسان نخست «خاك» بود سپس با «آب» آميخته شد، كم كم به «صورت لجن بدبوئى» درآمد و بعد به صورت «گل چسبنده‌اى» شد و با اين بيان ميان تعبيرات گوناگون در آيات قرآن مجيد جمع مى‌شود.

(آيه 12)- سپس مى‌افزايد: «تو از (انكار آنها نسبت به معاد) تعجب مى‌كنى ولى آنها (معاد را) مسخره مى‌كنند» (بَلْ عَجِبْتَ وَ يَسْخَرُونَ).

تو آنقدر با قلب پاكت مسأله را واضح مى‌بينى كه از انكار آن در شگفتى فرو مى‌روى، و اما اين ناپاك دلان آنقدر آن را محال مى‌شمرند كه به استهزا بر مى‌خيزند.

(آيه 13)- عامل اين زشتكاريها تنها نادانى و جهل نيست، بلكه لجاجت و عناد است، لذا «هنگامى كه به آنها يادآورى شود (يادآورى دلائل معاد و مجازات الهى) هرگز متذكر نمى‌گردند» و همچنان به راه خويش ادامه مى‌دهند (وَ إِذا ذُكِّرُوا لا يَذْكُرُونَ).

(آيه 14)- حتى از اين بالاتر «هرگاه معجزه‌اى (از معجزات تو) را ببينند (نه تنها به سخريه و استهزا مى‌پردازند بلكه) ديگران را نيز به مسخره كردن وا مى‌دارند»! (وَ إِذا رَأَوْا آيَةً يَسْتَسْخِرُونَ).

(آيه 15)- «و مى‌گويند: اين فقط سحر آشكارى است» و نه چيز ديگر! (وَ قالُوا إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ).

(آيه 16)- آيا ما و پدرانمان زنده مى‌شويم؟ قرآن همچنان گفتگوهاى منكران معاد و پاسخ به آنها را ادامه مى‌دهد.

نخست استبعاد منكران رستاخيز را به اين صورت منعكس مى‌كند: آنها مى‌گفتند: «آيا هنگامى كه ما مرديم و خاك و استخوان شديم بار ديگر برانگيخته خواهيم شد»؟! (أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ).

(آيه 17)- و از اين بالاتر اين كه «و آيا پدران نخستين ما نيز برانگيخته مى‌شوند»؟! (أَ وَ آباؤُنَا الْأَوَّلُونَ).

همانها كه جز مشتى استخوان پوسيده، يا خاكهاى پراكنده وجودشان باقى‌