2- آزادى بدون واكنش نامطلوب‌

مى‌دانيم اين سؤال در ذهن بعضى هست كه اگر مطلب چنين است چرا اسلام در روز و ساعت معينى آزادى بردگان را بطور مطلق اعلام نكرده و چرا آزادى تدريجى محور طرح آزادى بردگان در اسلام قرار گرفت؟

ولى كسانى كه به وضع حساس مسائل اجتماعى آشنا هستند مى‌توانند فلسفه اين حكم اسلامى را دريابند:

براى مثال بسيار مى‌شود كه يك دولت براثر اختلاف حساب با دولت و ملت ديگر اتباع او را از كشور خود خارج مى‌كند اگر تعداد آنها كم باشد مهم نيست، ولى اگر رقم آنها به ده‌ها يا صدها هزار برسد، مشكل بسيار مهمّى از نظر اجتماعى براى دولتى كه اتباعش اخراج شده‌اند و به مملكت خود بازگشته‌اند ايجاد مى‌كند، زيرا اين تعداد زياد بصورت‌ بيكار وارد اين اجتماع مى‌شوند، و تا در جامعه جذب نگردند درد سرهاى عجيبى بوجود خواهد آمد، هم از نظر خطراتى كه زندگى خود اينها را تهديد مى‌كند، و هم از نظر خطراتى كه براى جامعه‌اى كه در آن جذب نشده‌اند؛ دارند.

بنابراين اگر پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله دستور مى‌داد كه در روز و ساعت معين همه بردگان آزاد شوند، ده‌ها يا صدها هزار برده به صورت‌ افراد بيكار و بدون خانه و لانه و زندگى و كاملًا بى‌پناه‌ در جامعه آن روز مى‌ريختند؛ جامعه‌اى كه قدرت جذب آن براى افراد بيكار (برخلاف امروز) بسيار كم بود.

اين موضوع بطور قطع يك بحران اجتماعى خطرناك بوجود مى‌آورد، هم از نظر خود بردگان كه در خطر نابودى قرار داشتند، و هم از نظر اجتماعى كه اين افراد بيكار و محروم در آن سرگردان مى‌ماندند.

بنابراين بنيانگزار اسلام طبق يك فرمان الهى برنامه را بصورتى تنظيم كرد كه بردگان تدريجاً آزاد گردند و تدريجاً در اجتماع جذب شوند، و تشكيل يك غده سرطانى و خطرناكى كه قبل از هر چيز به زيان خود آنها بود؛ ندهند.

به همين دليل اسلام نخست تمام سرچشمه‌هاى بردگى را بسته، و ريشه‌هاى آن را جز در مورد اسيران جنگى كه در آن روز راه ديگرى براى آن تصور نمى‌شد قطع كرده است (چون بازداشتگاه‌هاى آماده براى پذيرش اسيران در آن زمان وجود نداشت) و حتى در مورد اسيران جنگى به حكومت اسلامى اختيار مى‌دهد كه از بردگى آنها صرف‌نظر شود و با دادان غرامت و يا حتى بدون پرداخت غرامت آزاد شوند.

و به دنبال اين كار از تمام وسايل ممكن براى آزاد ساختن بردگان استفاده كرده شغل برده‌فروشى را يك شغل زشت و ننگين معرفى نموده است؛ كفّاره بسيارى از گناهان را آزادى بردگان قرار داده و طرق عادلانه‌اى مانند تدبير، مكاتبه و استيلاد كه شرح آن در بحثهاى سابق گذشت، براى آزادى آنها پيش‌بينى كرده، و بالاخره آزاد ساختن برده را به عنوان يك عبادت بزرگ و يك عمل فوق‌العاده محبوب الهى معرفى نموده و به اين ترتيب راه را بسوى آزادى تدريجى هموار ساخته است.