ما فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ؛

و آنها كه وقتى مرتكب عمل زشتى شوند يا به خود ستم كنند، به ياد خدا مى‌افتند، و بر گناه اصرار نمى‌ورزند با اين كه مى‌دانند.»

در اين جا نيز با توجّه به اين كه ظلم و ستم، هرگونه گناهى را شامل مى‌شود، چرا كه بعضى‌از گناهان ستم بر ديگران است و بعضى ظلم به خويشتن، و در اين آيه نسبت به همه آنهاوعده پذيرش توبه‌داده شده‌است، عموميّت‌توبه نسبت به تمام گناهان اثبات مى‌شود.

5- در آيه ديگرى (آيه 31 سوره نور) همه مؤمنان را مخاطب قرار داده مى‌فرمايد:

«وَتُوبُوا الى‌ اللَّهِ جَميعاً ايُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛

اى مؤمنان همگى به سوى خدا باز گرديد تا رستگار شويد.»

واژه جميعاً دليل بر اين است كه هر گناهكارى دعوت به توبه شده است، و اگر توبه داراى شمول و عموم نباشد، چنين دعوتى صحيح نيست.

اين نكته قابل دقّت است كه در آيات بالا در بعضى از موارد روى مسأله اسراف تكيه شده و در مورد ديگر ظلم، و در مورد ديگر عمل سوء، و وعده آمرزش همه اين عناوين بطور گسترده، در صورت توبه داده شده است؛ بنابراين، هر عمل سوء و هر ظلم و ستم و هر اسرافى بر خويشتن از انسان سر بزند و توبه كند، خداوند توبه او را مى‌پذيرد.

در اين باره روايات زيادى در كتب شيعه و اهل سنّت نقل شده كه درهاى توبه تا آخرين لحظات عمر، مادام كه انسان مرگ را با چشم خود نبيند باز است.

اين روايات را مى‌توانيد در كتابهاى: بحار الانوار [1] و اصول كافى‌ [2] و درّ المنثور [3] و كنز العمّال‌ [4] و تفسير فخر رازى‌ [5] و تفسير قرطبى‌ [6] و تفسير روح البيان‌ [7] و تفسير روح المعانى‌ [8] و كتب ديگر مطالعه فرماييد، و شايد بتوان گفت اين حديث از احاديث متواتر است.

[1]. بحارالانوار، جلد 6، صفحه 19، و جلد 2، صفحه 440

[2]. اصول كافى، جلد 2، صحفه 440

[3]. الدّر المنثور، جلد 2، صفحه 131

[4]. كنز العمال، حديث 10187 و 10264

[5]. تفسير فخر رازى، جلد 10، صفحه 7 ذيل آيه فوق‌

[6]. تفسير قرطبى، جلد 3، صفحه 1662 ذيل آيه فوق‌

[7]. تفسير روح البيان، جلد 2، صفحه 178، ذيل آيه فوق‌

[8]. روح المعانى، جلد 4، صفحه 233