و مشقّتبار زمين قرار خواهد گرفت. آدم در اينجا به فكر جبران خطاى خويش افتاد و با تمام وجود متوجّه پروردگار شد، توجّهى آميخته با كوهى از ندامت و حسرت و پشيمانى! لطف خدا نيز در اين موقع به يارى او شتافت و چنان كه قرآن در آيه فوق مى‌گويد:

«آدم از پروردگار خود كلماتى دريافت داشت، سخنانى مؤثّر و دگرگون‌كننده و با آن توبه كرد و خدا نيز توبه او را پذيرفت.»

در مورد اين كه «كلمات» چه بوده است؟ در مباحث آينده به صورت مشروح بحث خواهيم كرد.

«إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ»*- «توبه» در اصل به معنى «بازگشت» است، و در تعبيرات قرآن به معنى بازگشت از گناه مى‌آيد. اين در صورتى است كه به شخص گناهكار نسبت داده شود. ولى گاه اين كلمه به خداوند نسبت داده مى‌شود، در اينجا به معنى بازگشت به رحمت است؛ يعنى رحمتى را كه به خاطر ارتكاب گناه از بنده‌اش سلب كرده بود، بعد از بازگشت او به خطّ اطاعت و بندگى به او بازمى‌گرداند.

به هر حال جمله فوق (چرا كه خداوند توّاب و رحيم است) همان علّت پذيرش توبه آدم است.

درس‌هايى از داستان حضرت آدم و حوّا!

داستان حضرت آدم و حوّا، كه در چندين سوره قرآن مجيد آمده‌ [1]، نكات مهم و درس‌هاى آموزنده‌اى در بردارد كه توجّه به اين نكات لازم و ضرورى است:

1- خداوند آدم را به عنوان خليفة اللَّه معرّفى كرده است، (إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً [2])، خليفة اللَّه چه شرايطى دارد؟ آيا تمام انسان‌ها خليفة اللَّه هستند؟ يا اين‌

[1] سرگذشت حضرت آدم و حوّا بطور مشروح در سوره بقره، آيه 30 به بعد، و سوره اعراف، آيه 11 به‌بعد، و سوره طه، آيه 115 به بعد، آمده است.

[2] سوره بقره، آيه 30.