اگر اين عوامل نبودند چه بسا اين اعمال از ما سر نمى‌زد. اينها امورى است كه مى‌توان از آنها به جبر محيط، جبر شرايط اقتصادى، جبر تعليم و تربيت و جبر وراثت تعبير كرد، واز عوامل مهم توجّه فلاسفه به مكتب جبر است.

2- نكته اصلى اشتباه جبرى‌ها

امّا آنها كه چنين فكر مى‌كنند از يك نكته اساسى غافلند و آن اين‌كه بحث در «انگيزه‌ها» و «علل ناقصه» نيست، بحث در علت تامه است. به تعبير ديگر: هيچ كس نمى‌تواند سهم «محيط» و «فرهنگ» و «عوامل اقتصادى» را در انديشه و افعال انسان نفى كند، بحث در اين است كه با تمام اين انگيزه‌ها باز تصميم نهايى با خود ماست.

زيرا ما به روشنى احساس مى‌كنيم كه حتّى در يك نظام غلط و طاغوتى مانند نظام شاهنشاهى گذشته كه زمينه براى انحرافات فراوان بود، مجبور نبوديم منحرف شويم، در همان نظام و فرهنگ مى‌توانستيم «رشوه» نخوريم، به «مراكز فساد» نرويم، بى‌بند و بارى نداشته باشيم.

بنابراين حساب «زمينه‌ها» را از «علت تامه» بايد جدا كرد.

به همين دليل بسيارند كسانى كه در يك خانواده آلوده، يا فرهنگ منحط، پرورش يافته‌اند، و يا از وراثت نامناسبى برخوردار بوده‌اند، در عين حال راه خود را از همه جدا كرده و حتّى گاه دست‌