خلاصه اين‌كه نبايد ما گناه خود را به گردن نظام خلقت بيندازيم.

كى خداوند به ما چنين زندگى را تحميل كرده؟ و كجا چنين نظامى را توصيه فرموده است؟

البته او ما را آزاد آفريده، چرا كه آزادى رمز تكامل و ترقّى ماست.

ولى اين ماييم كه از آزادى خود سوءِ استفاده مى‌كنيم و ظلم و ستم بر ديگران روا مى‌داريم و نتيجه اين ظلم و ستم به صورت نابسامانى‌هاى اجتماعى خودنمايى مى‌كند.

امّا متأسّفانه اين اشتباه دامن‌گير گروه زيادى شده و حتّى نمونه‌هاى آن در اشعار شعراى معروف ديده مى‌شود.

قرآن مجيد در يك جمله كوتاه و پر معنى مى‌فرمايد: «ان اللَّه لا يظلم الناس شيئا ولكن الناس انفسهم يظلمون»؛ [1] «خداوند كم‌ترين ظلمى به كسى نمى‌كند ولى مردم به خويشتن ظلم و ستم روا مى‌دارند».

و به اين ترتيب به پايان بحث فلسفه شرور و آفات مى‌رسيم، هر چند سخن در اين زمينه بسيار است، امّا براى يك بحث كوتاه و فشرده همين مقدار كافى به نظر مى‌رسد.

[1]. سوره يونس، آيه 44