دوست و راهنما، و اصلى‌ترين تكيه‌گاه اهل ايمان است. از نظر اسلام، علم، نيازمند عقل است؛ زيرا علمِ بدون عقل براى عالم، زيانبار است.[1]

كوتاه سخن اينكه از نظر اسلام، تنها راه تكامل مادّى و معنوى و سازندگى دنيا و آخرت و رسيدن به جامعه مطلوب و مقصد اعلاى انسانيت، درست فكر كردن است و همه گرفتارى‌هاى انسان، نتيجه به كار نگرفتن انديشه و جهل است.

از اين رو، در جهان پس از مرگ، آنان كه به فرجام عقايد، اخلاق و اعمال ناشايسته خود گرفتار مى‌شوند، درباره ريشه گرفتارى‌هاى خود چنين مى‌گويند:

وَ قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنَّا فِي أَصْحابِ السَّعِيرِ فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِيرِ.[2]

و گويند اگر شنيده [و پذيرفته‌] بوديم يا تعقّل كرده بوديم، در [ميان‌] دوزخيان نبوديم. پس به گناه خود، اقرار كنند؛ و مرگ باد بر اهل جهنّم!

واژه عقل در لغت‌

واژه عقل، در زبان عرب به معناى نگه داشتن، بازداشتن و حبس كردن است، مانند بستن شتر با عقال.[3]

همان گونه كه عقال، شتر را از حركت بيجا باز مى‌دارد، نيرويى در جان انسان وجود دارد به نام عقل، كه او را از جهل و لغزش در انديشه و عمل، باز مى‌دارد. لذا پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمود:

العقل عقال من الجهل.[4]

[1]. همان.

[2]. سوره ملك، آيه 10- 11.

[3]. ر. ك: النهاية، ج 5، ص 2139؛ الصحاح، ج 5، ص 1769؛ المصباح المنير، ص 422- 423؛ معجم مقاييس اللّغة، ج 4، ص 69؛ المفردات للرّاغب، ص 577- 578؛ التعريفات للجرجاني، ص 65؛ كتاب العين للخليل، ص 565.

[4]. ر. ك: حديث 277.