مردم را به رعايت عدالت ميان مردم فرمان مى‌دهند- مى‌كشد».[1]

اگر دقت كنيم، مى‌بينيم بحث از انگيزه اشخاص براى ترك امر به معروف و نهى از منكر، آرام آرام به بحث از زشت شمردن ترك امر به معروف و نهى از منكر كشيده مى‌شود و پس از آن، به بحث زشت شمردن اجتماعى نوبت مى‌رسد كه مخالف امر به معروف و نهى از منكر است.

پس از اين مراحل، شايسته است به ساختار اجتماعى كه داراى شرايط و زمينه‌هاى مناسب‌[2] با ترس از امر به معروف، يا انگيزه طمع براى ترك امر به معروف است توجّه كنيم.

نيز به ساختار اجتماعى با اين ويژگى كه امر كننده به معروف را مى‌راند و امر به معروف را عيب و نقص مى‌شمارد بپردازيم. به عبارت ديگر، به اين سؤال پاسخ دهيم كه در چه شرايط اجتماعى و در جامعه‌اى با چه ويژگى‌ها، اعمال اجتماعى كردن و كنترل اجتماعى در خصوص ارزش‌ها و هنجارهاى اسلامى، اقدامى پسنديده و تسهيل شده به شمار مى‌آيد و فرمان دهنده به خوبى‌ها محترم است، و در جامعه‌اى با چه ويژگى‌ها، امر به معروف و نهى از منكر از سوى اشخاص، امرى ناپسند تلقى مى‌شود و با تنبيهات گوناگون مواجه مى‌گردد؟

نوع‌بندى جوامع براساس نحوه برخورد با امر به معروف و نهى از منكر كه از روايات به دست آمده، مقدمه اين توجّه است:

1. جامعه‌اى كه ارزش‌ها و هنجارهاى اسلامى را به عنوان ارزش و هنجار پذيرفته است و بر رعايت آنها اصرار مى‌ورزد و مانع نقض آنها مى‌شود؛

2. جامعه‌اى كه هر چند ارزش‌ها و هنجارهاى اسلامى را انكار نكرده است، ولى بر رعايت آنها اصرار نمى‌ورزد و از نقض آنها از سوى اشخاص جلوگيرى نمى‌كند؛

3. جامعه‌اى كه هر چند ارزش‌ها و هنجارهاى اسلامى را انكار نكرده است، ولى اصرار بر رعايت آنها را- از سوى هر كس باشد- بد مى‌شمارد و اصرار كنندگان بر رعايت آنها را طرد مى‌كند و از خود مى‌راند؛

[1]. ر. ك: نورى، حسين بن محمّدتقى، مستدرك الوسائل، ج 12، ص 183، روايت 13831.

[2].

noitaleR. 1