قرائت حمزة بن حبيب زيات

قرائت حمزة بن حبيب زيات

(ويژگى‌ها، اصول و شيوه قرائت حمزه؛ يکى از قاريان هفتگانه)

يکى از قرائت‌هاى سبع، قرائت حمزه است.

ابوالحسن يا ابوعماره حمزة بن حبيب بن عمارة بن اسماعيل زيّات تميمى کوفى (80 - 156ق) نحوى و فقيه ايرانى‌تبار است و زمان صحابه را درک کرده و احتمالاً برخى از آن‌ها را ديده است. حمزه در طبقه چهارم قرّاى کوفه قرار دارد. در ميان قرّاى سبعه، وى مانند عاصم، شيعى است و قرآن را بر امام صادق (ع) و همچنين عده‌اى از قرّاى ديگر قرائت کرد. حمزه پس از عاصم و اعمش به مقام استادى قرائت در کوفه نائل شد.

دانشمندان علم حديث و قرائت درباره حمزه، ديدگاهى مساعد و نسبتاً تحسين‌آميز دارند؛ گرچه گروه اندکى از وى خرده گرفته‌اند.

گروهى از قاريان، قرائت حمزه را با واسطه و بدون واسطه روايت کرده‌اند که عبارتند از: ابراهيم بن ادهم؛ ابراهيم بن اسحق؛ سليم بن عيسى (که ضابط‌ترين اصحاب حمزه بود) ؛ سفيان ثورى؛ شريک بن عبدالله؛ شعيب بن حرب؛ زکريا بن يحيى؛ على بن صالح؛ جريربن عبدالحميد؛ يحيى بن مبارک يزيدى؛ خالدبن يزيد؛ عايذ بن ابى‌عايذ؛ کسائى؛ حسن بن عطيه؛ عبدالله بن موسى عنبسى؛ خلف بزّار؛ خلاّد.

از ميان اين جمع، راويان معروف قرائت حمزه، خلف و خلاّد هستند که توسط سُلَيم بن عيسى قرائت او را روايت کرده‌اند.

ابومحمد خَلَف بن‌هشام بن ثعلب اسدى بغدادى بزّار (150 - 229ق) بنابر نقل ابن‌اشته به جز در 120 مورد، از قرائت حمزه پيروى مى‌کرد. نويسندگان، خلف را مردى آگاه به قرائت و عالمى بزرگ و پارسا معرفى کرده ولى از لحاظ حديث، او را داراى آگاهى کافى ندانسته‌اند.

ابوعيسى خلاّد بن خالد صيرفى شيبانى کوفى (م 220ق) به گواهى ابوعمرو داني، مهم‌ترين و مطمئن‌ترين اصحاب سُلَيم در نقل و روايت قرائت حمزه بود. وى مردى آگاه و محقق و عالم به تجويد در قرائت قرآن بوده که قرائت را عرضاً از سُلَيم بن عيسى اخذ کرده است.

برخى از ويژگى‌هاى قرائت حمزه:

1. عدم ذکر بسمله بين دو سوره؛

2. مضموم کردن «‌ه» در الفاظ «عليهم»، «إليهم» و «لديهم» چه در حال وصل و چه در حال فصل و وقف؛

3. قرائت به اشباع به مقدار شش حرکت در مدّ متصل و مدّ منفصل؛

4. ادغام ذالِ «إذ» در «د» و «ت» بنا به روايت خلف، و ادغام آن در باقى حروف به جز «جيم» بنا به روايت خلاد، و ادغام «ت» در جميع حروف و دالِ «قد» در جميع حروف، بنا بر هر دو روايت.

اصول قرائت حمزه:

1. ادغام حرف «د» در کلمه «قد» در حروف «ج، ذ، س، ش، ص، ض، ظ » و ادغام «ت» تأنيث متصل به فعل در حروف «ج، ذ، ز، س، ص، ظ»؛ و ادغام «ذ» در «ت» در يک کلمه، مانند ابوعمرو بصرى؛

2. مدّ متصل و منفصل را به اشباع قرائت کرده است؛

3. الف‌هاى منقلب از «ى» را در افعال، الف‌هاى مقصور «أعلى» و «أزکى» و مانند آن‌ها را اماله مى‌کند؛

4. در کلماتى که همزه دارند، هنگام وقف روى آن‌ها همزه اول کلمه را به تحقيق و همزه وسط و آخر را به تسهيل قرائت کرده است؛

5. «ص» ساکن پيش از «د» را در هر کلمه‌اى که بيايد به اشمام صداى «ز» قرائت کرده است؛ مانند: تصديق؛ يصدر؛

6. «يا»هاى اضافه را به اثبات در حال وصل، و به حذف در حال وقف قرائت کرده است.

در اين زمينه به کتاب‌هاى كتاب السبعة فى القراءات ، التيسير فى القراءات السبع ، النّشر فى القراءات العشر و الشاطبيه مراجعه کنيد.

شيوه حمزه کوفى را - تا آنجا که توانسته‌اند از نحوه قرائت شاگردان و راويان معتدل او برآورد کنند- چنين وصف کرده‌اند که وى مدّها را به اعتدال، همزه‌ها را پُرمايه و تشديدها را نيکو و با نرمى ادا مى‌کرد؛ اما در اداى تشديد مبالغه روا نمى‌داشت. شيوه قرائت وى را مى‌توان «تحقيق» به معناى دقيق کلمه دانست.