علم پيشين خدا مى باشد».[1]

اين شبهه اختصاص به علم الهى ندارد بلكه در مورد اراده خدا نيز حاكم است، زيرا آنچه كه در جهان تحقق مى پذيرد خارج از قلمرو اراده خدا نيست.

در اين موقع شبهه چنين تقرير مى شود:

«چيزى در جهان آفرينش، بدون اراده خدا صورت نمى پذيرد و آنچه در جهان رخ مى دهد از قلمرو اراده او بيرون نيست، و در نتيجه پديده ها و رخدادها (و از آن جمله افعال انسان) مراد خدا بوده، و اراده ازلى بر تحقق آنها تعلق گرفته است و ناگفته پيداست كه تحقق مراد پس از تعلق اراده امر قطعى و الزامى است و نتيجه اين اصل اين مى شود كه فعل انسان به صورت يك رخداد مراد خدا بوده و تحقق آن در ظرف خود ضرورى وواجب مى باشد و ضرورت و وجوب با اختيار سازگار نيست».

ولى خو[2]شبختانه پاسخ هر دو شبهه يكى است و آن آگاهى از كيفيت تعلق علم و يا اراده الهى بر صدور فعل از انسان است.

اينك ما به پاسخ شبهه به صورت موجز مى پردازيم و تفصيل آن را به كتابهاى كلامى موكول مى كنيم و پاسخ را در مورد علم پياده مى كنيم بعداً پيرامون تعلق اراده خدا بر افعال انسان نيز سخن مى گوييم.

پاسخ از شبهه

درست است كه علم خدا بر اين تعلق گرفته كه فعلى از انسانى در روز و مكان مشخصى سر بزند ولى بايد ديد متعلق علم او چيست؟ در اين جا دو