ديگر نيازى به تكرار نيست.

در اينجا سخن استوارى را كه طرفداران معاد روحانى به آن اشاره كرده اند، مى آوريم طرفداران معاد روحانى در مقابل اين آيات مى گويند بايد همه اين آيات را به بيان سعادت نفوس و يا شقاوت آنان باز گرداند هر چند ظواهر آنها مطلب ديگرى را مى گويند وعلت اين تصرف آن است كه پيامبران براى هدايت همه انسانها به راه حق و تكميل نفوس آنان از نظر قوه نظرى و عملى برانگيخته شده اند بلكه علاوه بر اين براى حفظ نظام اجتماعى كه متضمن مصلحت همگان است، نيز مبعوث گرديده اند و يك چنين هدف در پرتو ترغيب و ترهيب و اميد و بيم به آنچه كه لذت و كمال و يا الم و درد مى پندارند انجام گرفته است و از آنجا كه اكثريت انسانهارا گروهى تشكيل مى دهد كه خرد آنان از درك كمالات حقيقى و لذات عقلى ناتوان است و بيشتر به لذتها و آلام حسى توجه دارند و آمال و نقصان را در آنها جستجو مى كنند.

از اين جهت پيامبران با آنان با اين لسان سخن گفته اند يعنى نويدهايى از پاداش جسمانى و بيم هايى از اين گونه كيفرها به آنان داده اند تا در پرتو اين اميدها و بيم ها، آن هدف كلى كه تكميل نفوس و بقاى نظام است تأمين گردد و در حقيقت گفتارهاى قرآن درباره لذات و آلام جسمانى يك رشته مثالها بوده و به اصطلاح جديد جنبه«سمبليك» دارد و گرنه در سراى ديگر نه ميوه اى وجود دارد و نه سريرى، و نه حورى مطرح است و نه قصورى ونه آتش در كار است و نه شراره ها و زبانه هاى هولناك آن، همه آيات مربوط به اين مطالب كنايه از يك رشته سعادتها و شقاوتهاى عقلى مى باشد، و سرانجام يادآور مى شوند كه آيات معاد جسمانى بالاتر از آيات مربوط به تجسيم و جبر نيست همان طور كه آيات مربوط به اين دو مطلب در پرتو دلايل عقلى تأويل مى شوند