مى پردازيم:

مقصود از ملاك اول در تشخيص معاد روحانى اين است كه روح يا نفس در جهان ديگر برانگيخته شود، روى اين ملاك مى گوييم:

هرگاه مقصود از برانگيخته شدن روح اين است كه بدن محشور نمى شود و تنها روح محشور مى گردد، قطعاً نظر قرآن با يك چنين معاد روحانى مخالف است، زيرا همان گونه كه يادآور شديم محشور شدن بدن از نظر قرآن، قطعى و مسلم است و جاى هيچ گونه شك و ترديدى در آن نيست. اصولاً مقصود كسانى كه مى گويند«معاد روحانى» است، همان محشور شدن روح منهاى بدن است در اين صورت بايد بگوييم نظر قرآن در اين مورد كاملاً منفى است. و لذا در ميان«متشرعه» هر كس بگويد: معاد روحانى است مطرود مى گردد، زيرا طبق اصطلاح، مقصود از آن روح مجرد بدون بدن است.

آرى اگر مقصود اين است كه علاوه بر بدن، روح نيز محشور مى گردد، در اين صورت نظر قرآن مثبت است، زيرا هدف از محشور شدن بدن، دريافت پاداش و كيفر است، و پاداش و كيفر در مورد جسم بدون روح، معنى درستى ندارد.

ولى توصيف يك چنين معاد به روحانى كاملاً بر خلاف اصطلاح است، زيرا احدى از قائلان به معاد جسمانى نگفته است كه بدنها به صورت جمادات محشور مى شوند، بلكه همگى معتقدند كه بدنها توأم با حس و شعور وحركت، محشور مى گردند و يك چنين معاد جدا از محشور شدن روح اعم از مادى و مجرد نيست و لذا اگر بخواهيم روى اصطلاح حركت كنيم بايد بگوييم طبق ملاك نخست، معاد روحانى (حشر روح بدون بدن) از نظر قرآن باطل است و توصيف معاد به جسمانى و روحانى بر اين اساس بر خلاف اصطلاح مى باشد.