است، بنابراين اعاده انسان كه پس از مرگ معدوم مى گردد، محال خواهد بود.

2.شك و ترديد در مورد معاد: گفته شده است جالينوس در مسأله معاد دچار شك و ترديد بوده و به اصطلاح راه«توقف» را پيش گرفته است، زيرا ترديد داشته است كه آيا نفس انسانى همان مزاج مادى بدنى است تا بواسطه مرگ نابود گردد، و ديگر اعاده نشود، و يا آن كه جوهرى است كه پس از مرگ باقى مى ماند و در سراى ديگر برانگيخته مى شود.

3. فقط معاد جسمانى: جمهور مسلمانان و اكثريّت فقيهان و حديث نگاران (در دوره هاى پيشين) تنها به معاد جسمانى معتقد گرديده و معاد روحانى را انكار نموده اند، زيرا از نظر آنان روح داراى واقعيتى مادى است كه مانند آتش در زغال و يا آب در برگهاى گل، در بدن سريان و جريان دارد و در نتيجه با نابودى بدن پس از مرگ، روح نيز نابود گرديده و چيزى به عنوان واقعيت انسان باقى نمى ماند تا در عالم ديگر برانگيخته شود.

4. فقط معاد روحانى: اكثريت فلاسفه (پيشين)و پيروان حكمت مشاء، تنها معاد روحانى و عقلى را پذيرفته اند، زيرا بدن پس از مرگ و قطع علاقه روح از آن نابود مى گردد، وچيزى از صورت واعراض آن باقى نمى ماند، تا بار ديگر در قيامت اعاده شود. ولى نفس داراى واقعيتى مجرد از ماده است كه نابودى و فنا در آن راه ندارد. بنابراين، پس از مرگ و قطع علاقه آن از بدن به عالم مفارقات باز مى گردد.

5. هم جسمانى و هم روحانى: بسيارى از بزرگان حكما و مشايخ عرفا و گروهى از متكلمين مانند غزالى، كعبى، حليمى، راغب اصفهانى و بسيارى از علماى اماميه مانند شيخ مفيد، سيد مرتضى، شيخ طوسى، محقق طوسى وعلامه حلى، هر دو (معاد جسمانى و روحانى) را پذيرفته اند. زيرا آنان نفس