ريشه اختلاف، اسما و صفات است

بايد ديد ريشه اختلاف در ميان خداپرستان كجاست، وعلت پيدايش دينهاى مختلف چيست؟ با يك بررسى اجمالى مى توان گفت كه اختلاف در تفسير اسماء و صفات خدا، ريشه اين اديان مختلف و گوناگون مى باشد; از باب نمونه در مسئله وحدت ويگانگى خدا، دچار اختلاف شده و به سه گروه تقسيم شده اند: گاهى ذات خدا را متعدد دانسته و توحيد در ذات را خدشه دار ساخته اند، و احياناً توحيد ذاتى را قبول نموده، در مسئله خالقيت دچار اختلاف شده و براى خير خالقى و براى شرّ، خالقى ديگر انديشيده و هر دو خالق را، مخلوق خدا دانسته اند و احياناً ثنويت به شكل ديگر بروز كرده و آن اين كه ممكن را در حدّ وجود محتاج به خدا دانسته، ولى در مقام فعل، مستقل مى انديشند و به ديگر سخن، وجود ممكن به خدا قائم بوده، ولى در فعل و فعاليت بر خود تكيه مى كند.

در مقابل اين ثنوى ها، خداشناسان واقعى توحيد را در هر سه مرحله محترم شمرده، او را يگانه ذات انديشيده و در مقام فعل، همه جلوه هاى وجود اعم از به ظاهر خير يا شر را به او مستند دانسته اند و سرانجام همه ممكنات را در ذات وفعل به او قائم مى دانند و مى گويند جلوه ممكنات در مقام فعل، درحقيقت جلوه وجود او است.

ثنويت به دو معنى اوّل (تعدد ذات يا تعدد خالق) بيشتر در شرق آسيا ظاهر شده و ميان برهمن ها و بودايى ها و هندوها، اين نوع عقايد شيوع داشته و دارد. ولى ثنويت به معنى سوم كه بهتر است از آن به تفويض نام ببريم، در ميان برخى از متكلمان اسلامى ظهور كرده و مى گويند معتزله نيز از اين اصل پيروى مى نموده است; هرچند اين حقيقت براى ما ثابت نيست، ولى اگر همه